Cách mạng Tháng Tám năm 1945 là bản anh hùng ca của ý chí quật cường và khát vọng tự do của dân tộc Việt Nam. Trong bản hùng ca ấy, Vùng mỏ Quảng Ninh - cái nôi của phong trào công nhân và cách mạng vô sản từ rất sớm - đã ghi những dấu ấn đặc biệt. Đây là nơi lực lượng cách mạng và giai cấp công nhân tiên phong đã nhanh chóng nắm bắt thời cơ, vùng lên giành chính quyền sớm, góp phần quan trọng vào thắng lợi chung của cả nước. 80 năm đã đi qua nhưng dấu ấn về cuộc cách mạng mùa thu năm ấy vẫn còn in đậm trên quê hương Vùng mỏ, trên những di tích xưa, hay qua biết bao câu chuyện kể của những nhân chứng lịch sử, là ký ức không thể quên về những trang sử chói sáng đầy tự hào.

Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời (tháng 2/1930), lúc này phong trào cách mạng ở Khu mỏ phát triển mạnh. Các chi bộ Đảng cộng sản Việt Nam đầu tiên ở Quảng Ninh cũng ra đời.

Ngày 23/02/1930, chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên được thành lập tại Khu mỏ Mạo Khê gồm 5 đồng chí Đặng Châu Tuệ, Vũ Thị Mai, Nguyễn Huy Sản, Bùi Văn Mạo, Bùi Đức Giao. Đồng chí Đặng Châu Tuệ được chỉ định làm Bí thư chi bộ. Sự kiện này diễn ra chỉ 20 ngày sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong phong trào cách mạng ở Khu mỏ. Sau đó các Chi bộ Đảng ở Hòn Gai, Cẩm Phả, Cửa Ông, Uông Bí… cũng lần lượt được thành lập.

Từ đây, lịch sử Vùng mỏ bước vào giai đoạn mới, giai đoạn do Đảng của giai cấp công nhân lãnh đạo nhằm mục đích chung của cách mạng cả nước là tiến hành cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, tiến lên chủ nghĩa xã hội. Dưới sự lãnh đạo của các chi bộ Đảng, toàn Khu mỏ đã bước vào thời kỳ đấu tranh mới với nhiều hình thức và phương pháp phong phú, hòa nhịp với cao trào cách mạng đang dấy lên trong cả nước.

Cuộc đấu tranh tiêu biểu trong thời kỳ này là cuộc đấu tranh của công nhân Nhà sàng Cửa Ông, nổ ra lúc 8 giờ tối ngày 8/4/1930, yêu cầu chủ mỏ tăng 20% lương, giảm giờ làm, không được đánh đập công nhân, đồng thời cổ vũ mạnh mẽ phong trào đấu tranh ở các nơi khác trong Khu mỏ.

Trước sự phát triển của phong trào cách mạng ở Khu mỏ, Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ nhất (tháng 10/1930) đã quyết định thành lập ở Khu mỏ một đặc khu lấy tên là Đặc khu Đông Triều - Hòn Gai - Cẩm Phả để trực tiếp chỉ đạo phong trào công nhân mỏ. Đảng bộ Đặc Khu mỏ được thành lập. Đồng chí Vũ Văn Hiếu – người chiến sĩ cách mạng ưu tú của Khu mỏ được cử làm Bí thư Đặc khu ủy đầu tiên, tiếp tục lãnh đạo phong trào cách mạng tại Vùng mỏ.

Ngày 9/2/1931, đồng chí Vũ Văn Hiếu cùng một số đồng chí khác bị địch bắt ngay tại cơ quan Đảng uỷ Cẩm Phả - Cửa Ông. Chúng kết án đồng chí 20 năm tù, đầy ra nhà lao Côn Đảo. Bị địch giam cầm, tra tấn, nhưng đồng chí đã dũng cảm, kiên trung, quyết không khai báo, tiết lộ bí mật của cở sở Đảng.

Tháng 11/1936, đồng chí Vũ Văn Hiếu được trả tự do và quyết định ra mỏ tìm lại cơ sở cũ nhưng mật thám Pháp không cho đồng chí đặt chân trở lại đất mỏ. Đồng chí phải trở ra Hà Nội, tiếp tục hoạt động cách mạng cho tới khi bị bắt đầy ra Côn Đảo lần thứ 2 năm 1941. Dù liên tục bị đàn áp, tuy vậy phong trào cách mạng tại đây đã ăn sâu bén rễ trong những người thợ mỏ, và không gì có thể dập tắt.

Cao trào đấu tranh của công nhân mỏ giai đoạn này là Cuộc tổng bãi công của hơn ba vạn thợ mỏ tháng 11/1936 - một sự kiện lịch sử trọng đại, tiêu biểu cho phong trào cách mạng nước ta thời kỳ 1936 - 1939. Cuộc tổng bãi công bắt đầu từ đêm 12/11/1936 tại Khu mỏ Cẩm Phả với việc rải truyền đơn kêu gọi công nhân đình công, sau đó lan rộng ra toàn Khu mỏ từ Đông Triều đến Cẩm Phả, thu hút hơn 3 vạn thợ mỏ tham gia.

Cuộc tổng bãi công kéo dài hơn một tuần của 3 vạn công nhân mỏ diễn ra gay go, quyết liệt, trên một tuyến dài gần 100km, buộc chủ mỏ phải đáp ứng các yêu cầu như tăng lương, giảm giờ làm, cải thiện điều kiện làm việc. Sự kiện này ảnh hưởng mạnh mẽ đến phong trào đấu tranh cách mạng trên cả nước lúc bấy giờ và cũng là tiền đề cho sự thắng lợi của cuộc Cách mạng Tháng Tám sau này.

Tiến sĩ Trương Bích Hạnh, Khoa Lịch sử, Trường Đại học KHXH&NV (Đại học Quốc gia Hà Nội) đánh giá:

Cuộc tổng bãi công năm 1936 đã chứng tỏ được năng lực cách mạng của giai cấp công nhân nói chung và công nhân Quảng Ninh nói riêng. Sự kiện này diễn ra trong vòng hơn một tuần, với quy mô rất lớn, huy động lên đến gần 3 vạn công nhân trong toàn ngành mỏ tham gia, thúc đẩy cho phong trào đấu tranh của giai cấp công nhân trên cả nước và tạo đà cho bước phát triển của phong trào cách mạng trong những năm tiếp theo. Cuộc tổng bãi công này cũng để lại nhiều bài học kinh nghiệm quý báu cho Đảng và giai cấp công nhân trong công tác tổ chức, lãnh đạo và đấu tranh.

Nhận định về cuộc tổng bãi công này, báo Le Travail (Lao động), tờ báo công khai của Đảng ta, số ra ngày 27/11/1936 đã viết: Đấu tranh trong bình tĩnh và kỷ luật. Đấu tranh với một ý chí không gì lay chuyển nổi của giai cấp vô sản đã đạt được một thắng lợi rực rỡ. Lần đầu tiên kỷ luật vô sản đã thắng sự kháng cự của bọn chủ. Từ sự kiện đó, sau này, ngày 12/11 đã được chọn là ngày truyền thống công nhân Vùng mỏ, truyền thống ngành than.

Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở Vùng mỏ Quảng Ninh diễn ra vô cùng sôi sục, với tinh thần đấu tranh mạnh mẽ của nhân dân và lực lượng cách mạng, góp phần quan trọng vào thắng lợi chung của cả nước. 

Ngày 9/3/1945, phát xít Nhật đảo chính hất cẳng thực dân Pháp trên toàn cõi Đông Dương. Ngay sau đó, ngày 12/3/1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng ban hành rộng rãi bản Chỉ thị lịch sử "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta". Bản Chỉ thị nhận định: cuộc đảo chính đã tạo ra ở Đông Dương "một cuộc khủng hoảng chính trị sâu sắc", làm cho những điều kiện của cuộc khởi nghĩa Đông Dương chưa chín muồi đang đi tới chín muồi nhanh chóng.

Từ chiến khu Đông Triều, tỉnh lỵ Quảng Yên đến Hòn Gai, Cẩm Phả, các cuộc khởi nghĩa giành chính quyền liên tiếp nổ ra và giành thắng lợi, thể hiện tinh thần quật cường, quyết chiến quyết thắng của quân và dân Vùng mỏ. 

Tại khu vực Đông Triều khi ấy, ngày 8/6/1945 cuộc khởi nghĩa giành chính quyền nổ ra tại đây. Lực lượng vũ trang cách mạng đã đồng loạt tấn công đánh chiếm các đồn Đông Triều, Mạo Khê, Tràng Bạch, Chí Linh. Chiều ngày 8/6/1945, sau khi khởi nghĩa thắng lợi, một cuộc mít tinh lớn được tổ chức ở đình Hổ Lao, xã Tân Việt, chính thức tuyên bố thành lập chiến khu Trần Hưng Đạo (còn gọi là chiến khu Đông Triều hay Đệ tứ chiến khu) – một căn cứ địa quan trọng của vùng duyên hải Đông Bắc - và lập Uỷ ban quân sự cách mạng do các đồng chí Nguyễn Bình, Trần Cung, Nguyễn Hiền và Hải Thanh phụ trách. Tại đây không chỉ tập trung lực lượng cách mạng gồm nhiều tầng lớp nhân dân, hình thành những đơn vị vũ trang đầu tiên như Trung đội Ký Con, tiểu đội Phan Đình Phùng, mà còn xây dựng được những xưởng sản xuất vũ khí đầu tiên.

Từ Chiến khu Trần Hưng Đạo, lực lượng cách mạng tỏa đi các địa phương để lãnh đạo nhân dân đứng lên đấu tranh. Đến giữa tháng 7/1945, khi thế và lực của ta đã đủ mạnh, Uỷ ban quân sự chiến khu quyết định tiến đánh để giành chính quyền tại tỉnh lỵ Quảng Yên. Ban đầu, thời gian dự định khởi nghĩa là ngày 23/7/1945 nhưng ngày 19/7/1945, bất ngờ bọn Quốc dân đảng từ Hải Phòng sang, vào dinh Tuần phủ ép tỉnh trưởng Quảng Yên Nguyễn Ngọc Thanh trao chính quyền cho chúng.

Không thể để bọn Quốc dân đảng lộng hành, rạng sáng 20/7/1945, quân ta xuất phát tấn công. Tư lệnh Nguyễn Bình đã xông thẳng vào nơi bọn chúng, chĩa súng bắt tất cả đầu hàng và tuyên bố Quảng Yên đã nằm dưới sự kiểm soát của quân cách mạng. Ta thu toàn bộ vũ khí, gồm trên 400 súng các loại và nhiều đồ dùng quân sự. Chiến thắng tại Quảng Yên có tiếng vang và ảnh hưởng khá rộng lớn. Đây là tỉnh lỵ đầu tiên trong cả nước được giải phóng - một dấu ấn đặc sắc trong Cách mạng Tháng Tám ở Quảng Ninh. Với sự kiện giải phóng tỉnh Quảng Yên, Vùng mỏ tự hào là một trong những nơi Cách mạng Tháng Tám nổ ra đầu tiên trên cả nước, trước cả khi toàn quốc có lệnh tổng khởi nghĩa.

Nhận định về dấu ấn Cách mạng Tháng Tám ở Vùng mỏ cũng như vai trò và tầm quan trọng của chiến khu Đông Triều trong Cách mạng Tháng Tám, Trung tá - Tiến sĩ Trần Hữu Huy, Viện Chiến lược và Lịch sử quốc phòng (Bộ Quốc phòng Việt Nam) cho rằng:

Chiến thắng trong trận đánh chiếm tỉnh lỵ Quảng Yên là thành công nổi bật nhất về mặt quân sự của chiến khu Trần Hưng Đạo, khẳng định nghệ thuật chỉ đạo, chỉ huy trận đánh, biết nắm bắt thời cơ, lựa chọn mục tiêu tiến công rất là chính xác, táo bạo, kiên quyết nhưng cũng rất linh hoạt, và nó mở đầu cho hàng loạt những trận đánh thành công của chúng ta thời kỳ sau này.

Ngày 19/8/1945, tin vui Hà Nội đã giành được chính quyền trọn vẹn như càng tiếp sức cho Vùng mỏ. Ngày 24/8/1945, tại Quảng Yên, Uỷ ban nhân dân Cách mạng lâm thời của tỉnh đã ra mắt nhân dân.

Ở Cẩm Phả và Hòn Gai, thời điểm đó bọn Việt Quốc - Việt Cách núp bóng quân Tàu - Tưởng và bọn thổ phỉ từ Ba Chẽ, Hoành Bồ tiến về định cướp chính quyền. Lực lượng cách mạng cùng nhân dân ở Cẩm Phả đã chủ động tiến hành khởi nghĩa vào ngày 12/8 và đến 27/8/1945, ta chính thức lập chính quyền Cách mạng lâm thời ở Cẩm Phả, Cửa Ông cùng hầu hết các đảo ở Cẩm Phả (trừ Vạn Hoa và Cô Tô đã bị bọn tàn quân Pháp quay lại chiếm đóng). 

Quá trình giành chính quyền ở Cẩm Phả và Cửa Ông diễn ra khá phức tạp và đầy khó khăn, phải kết hợp cả chính trị và vũ trang. Nhưng ở Hòn Gai, Việt Minh đã giành được chính quyền bằng đấu tranh chính trị mà không có đổ máu, không một tiếng súng. Hai phe Việt Minh và Việt Cách thoả thuận tổ chức một cuộc mít tinh tại sân vận động Hòn Gai vào ngày 28/8/1945. Phe nào được nhân dân ủng hộ bằng cách giơ tay nhiều hơn thì thắng cuộc, được lập chính quyền. Cuối cùng, bài diễn thuyết của phe Việt Minh đã được nhân dân ủng hộ nhiệt liệt. Chính quyền ở Hòn Gai chính thức được lập ngày 28/8/1945.

Ở các huyện miền Đông, một số nơi tiến hành khởi nghĩa tự quản. Chính quyền cách mạng được thành lập ở Tiên Yên vào tháng 10/1945, ở Bình Liêu cuối tháng 11/1945, ở Đầm Hà tháng 2/1946, ở Hà Cối tháng 4/1946. Huyện Hải Chi (sau này là Ba Chẽ) là địa phương lập chính quyền muộn nhất, ngày 4/10/1946.

Ngoài việc giành chính quyền sớm ở các địa phương thì Cách mạng Tháng Tám ở Vùng mỏ cũng diễn ra phức tạp và khó khăn hơn các địa phương khác trên cả nước. Hầu hết các địa phương trên cả nước đều giành chính quyền từ tay phát xít Nhật, nhưng tại Quảng Ninh, ngoài việc phải đối phó với quân đội Nhật, nhân dân Vùng mỏ còn phải đấu tranh với quân Trung Hoa dân quốc (còn gọi là quân Tưởng) khi đó vào giải giáp vũ khí của quân Nhật, cùng với đó là nhiều lực lượng thân Trung Hoa dân quốc như Việt Cách cũng kéo vào, chiếm lĩnh một số địa bàn. Vì vậy việc giải phóng các địa phương khó khăn hơn và một số nơi thậm chí chưa giải phóng được.

Cách mạng Tháng Tám 1945 ở Vùng mỏ cũng như cả nước đã chặn đứng được nạn diệt chủng mà phát xít Nhật và thực dân Pháp gây ra cho nhân dân ta và là tín hiệu mở đầu cho sự tan rã hệ thống thuộc địa của chủ nghĩa đế quốc. Cách mạng Tháng Tám 1945 cũng khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa – một chế độ mới với khẩu hiệu mới: Độc lập – Tự do – Hạnh phúc.

Kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, khi mùa thu của Vùng mỏ bất khuất hòa trong mùa thu lịch sử của đất nước, nhớ về những ngày tháng hào hùng trên quê hương Vùng mỏ, chúng ta càng thêm biết ơn và trân trọng những thành quả mà các thế hệ đi trước đã đánh đổi bằng máu xương cho độc lập, tự do của dân tộc, cho hạnh phúc của nhân dân. Tiếp nối truyền thống kiên cường, bất khuất, kỷ luật – đồng tâm, Vùng mỏ hôm nay vẫn đang vươn lên diệu kỳ từ truyền thống vẻ vang đó để làm nên những kỳ tích mới.