Phát huy tối đa giá trị, nguồn lực tài nguyên thiên nhiên, con người, đặc biệt là các giá trị văn hóa địa phương để phát triển các sản phẩm du lịch - dịch vụ độc đáo, bền vững là hướng đi được tỉnh Quảng Ninh tập trung phát triển trong những năm qua nhằm tạo đột phá phát triển KT-XH vùng đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS), miền núi, biên giới, hải đảo.

Nghị quyết số 06-NQ/TU ngày 17/5/2021 của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh “về phát triển bền vững kinh tế - xã hội gắn với bảo đảm vững chắc quốc phòng, an ninh ở các xã, thôn, bản vùng đồng bào DTTS, miền núi, biên giới, hải đảo giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030” xác định 1 trong 3 khâu đột phá có tập trung vốn hóa các giá trị văn hóa bản địa, phát triển du lịch bản địa. Để đưa Nghị quyết đi vào cuộc sống, tỉnh Quảng Ninh tập trung, ưu tiên dành nguồn lực bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa của các DTTS. Tỉnh đã tích cực triển khai các dự án, đề án về nghiên cứu, phục dựng, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số, xây dựng quy hoạch bảo tồn và phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số tỉnh; xây dựng Đề án Bảo tồn và phát huy giá trị một số làng dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch cộng đồng giai đoạn 2021 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030...

Xã Bình Dân (huyện Vân Đồn trước đây) là nơi sinh sống của hơn 1.300 đồng bào dân tộc Sán Dìu, chiếm 86% dân số xã. Vùng đất này còn gìn giữ nhiều nét văn hóa truyền thống độc đáo, từ ẩm thực, trang phục, nghệ thuật hát Soọng Cô, lễ hội Đại Phan và các nghi lễ cưới hỏi, thờ cúng tổ tiên của người Sán Dìu. 

Với mục đích bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa, Làng Văn hóa - Du lịch dân tộc Sán Dìu tại thôn Voòng Tre đã được đầu tư xây dựng, đi vào hoạt động với tổng kinh phí 6 tỷ đồng từ ngân sách của tỉnh và huyện Vân Đồn (cũ). Địa phương đã tiến hành sưu tầm, hoàn thiện không gian trưng bày các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể tại Nhà sinh hoạt cộng đồng thôn Vòng Tre; duy trì và phát triển câu lạc bộ văn nghệ dân gian người Sán Dìu; xây dựng, chỉnh trang cổng làng, đường vào nhà sinh hoạt cộng đồng phù hợp văn hóa truyền thống của làng.

Ngoài ra, khu vực gây ấn tượng với nhiều du khách chính là khu trưng bày trang phục truyền thống, các nghi thức đám cưới, lễ hội, tín ngưỡng và các sản phẩm thủ công đặc trưng của người Sán Dìu. Những nghi lễ đặc sắc như lễ cưới hỏi, lễ Đại Phan với các nghi thức leo dao, múa Hành Quang đều được tái hiện sống động qua hệ thống tượng tỉ lệ 1.1, âm thanh, ánh sáng và màn hình cảm ứng hiện đại. Không gian bếp truyền thống, dụng cụ lao động và cảnh quan làng quê cũng giúp du khách cảm nhận rõ hơn đời sống văn hóa của người Sán Dìu.

Từ năm 2023, UBND tỉnh đã ban hành Kế hoạch số 161/KH-UBND tỉnh về thí điểm xây dựng, bảo tồn và phát huy giá trị bản sắc văn hóa 4 làng dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch cộng đồng khu vực miền núi tỉnh Quảng Ninh giai đoạn 2023-2025. Các làng dân tộc thiểu số này được xây dựng tại 3 địa phương cấp huyện trước đây gồm: Làng người Tày ở thôn Bản Cáu, xã Lục Hồn và làng người Sán Chỉ ở thôn Lục Ngù, xã Húc Động (huyện Bình Liêu cũ); Làng Văn hoá – Du lịch dân tộc Sán Dìu, xã Bình Dân (huyện Vân Đồn cũ); làng người Dao ở thôn Pò Hèn, xã Hải Sơn (TP Móng Cái cũ). Đến nay, với sự vào cuộc của các sở, ngành và các địa phương, các làng dân tộc thiểu số đã được thí điểm xây dựng và phát huy bước đầu giá trị, thu hút du khách. 

Tại các địa phương thí điểm đã chú trọng cho công tác bảo tồn văn hóa, tăng cường tổ chức các hoạt động văn hóa, phục dựng nét đẹp văn hóa. UBND xã Lục Hồn (cũ) đã lựa chọn 5 gia đình tiêu biểu để thực hiện chỉnh trang lại các ngôi nhà đất hiện nay làm thành các điểm tham quan cho du khách; chọn 1 hộ gia đình để trưng bày giới thiệu các dụng cụ lao động, đồ dùng sinh hoạt nhằm tái hiện lại không gian văn hóa truyền thống của hộ gia đình người Tày thôn Bản Cáu. Xã Húc Động (cũ) lựa chọn 1 gia đình còn giữ được hiện trạng nhà ở theo kiến trúc truyền thống của đồng bào để tiếp tục bảo tồn, chỉnh trang trở thành điểm tham quan du lịch. Xã Hải Sơn xây dựng cơ sở hạ tầng và đưa vào hoạt động chợ phiên Pò Hèn buôn bán các sản vật đồng bào dân tộc vùng cao Hải Sơn. Ngoài ra, các địa phương cũng đã tích cực vận động nhân dân thực hiện các dịch vụ ăn, nghỉ, trải nghiệm văn hóa gồm cả cung ứng dịch vụ ẩm thực, dịch vụ ăn nghỉ - homestay, trải nghiệm các hoạt động vui chơi theo mùa…, tạo điều kiện phát triển du lịch cộng đồng bền vững.

Qua 3 năm thí điểm, ý thức, trách nhiệm của người dân trong việc tự hào, tự tôn, tự tin và giữ gìn văn hóa truyền thống để làm nền tảng cho phát triển kinh tế hộ gia đình đã nâng lên một bước; góp phần “đánh thức” hành động của người dân trong việc phát huy nội lực về những giá trị văn hóa nhằm phát triển bền vững bản làng, quê hương.

Tỉnh cũng như các địa phương rất quan tâm tới việc đầu tư phục dựng và phát huy giá trị các lễ hội truyền thống, lễ hội đồng bào các dân tộc, bảo tồn một số bộ môn nghệ thuật dân tộc để trở thành sản phẩm văn hóa, du lịch riêng có, độc đáo thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Các lễ hội truyền thống được phục dựng và tổ chức với phần lễ trang nghiêm và phần hội đặc sắc cùng nhiều hoạt động văn hóa truyền thống mang những giá trị văn hóa độc đáo đã thu hút nhân dân và du khách khắp nơi về với các địa phương trong tỉnh. Tiêu biểu như Lễ hội đình Lục Nà, Lễ hội Soóng cọ của dân tộc Sán Chỉ (16/3 âm lịch), Ngày hội Kiêng gió của người Dao Thanh Phán (4/4 âm lịch)... ở huyện Bình Liêu cũ; Lễ hội Bàn Vương, miếu Ông - miếu Bà, đình Làng Dạ ở huyện Ba Chẽ trước đây hay Ngày hội văn hóa dân tộc Tày, Sán Chay... ở vùng đất ngã ba sông Tiên Yên… Đến với các lễ hội, du khách vừa được đắm chìm trong cảnh đẹp miền sơn cước, vừa được hòa mình vào không gian văn hóa độc đáo, trong sắc màu của trang phục các dân tộc hay hòa mình vào các nghi thức đặc sắc của các dân tộc. Đi liền với đó là các trò chơi dân gian, văn hóa ẩm thực truyền thống được gìn giữ ở các làng bản càng tạo thêm sức hút với du khách. 

Hiện nhiều di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh đã được Bộ VH-TT&DL đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như: Nghi lễ Cấp sắc của người Dao, Lễ hội Đại Phan của dân tộc Sán Dìu; Hội hát soóng cọ của người Sán Chỉ; nghi lễ Then của người Tày; Tục kiêng gió của người Dao; Lễ mừng cơm mới của người Tày, làn điệu Soọng cô của người Sán Dìu. Nổi bật là nghi thức Then của người Tày Quảng Ninh được UNESCO ghi danh vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, nằm trong số 11 tỉnh có Then Tày, Nùng, Thái của Việt Nam được UNESCO vinh danh. Khi được công nhận và quảng bá, các di sản văn hóa đến gần hơn với du khách; đồng thời qua truyền thông, những nét đẹp phong tục, các nghi lễ đặc sắc của đồng bào sẽ tạo sự hấp dẫn, thu hút nhu cầu khám phá của khách du lịch. Bởi vậy, hiện nhiều địa phương trong tỉnh sau khi nỗ lực khôi phục đã duy trì tổ chức thường niên các lễ hội, phong tục truyền thống và đưa các hoạt đông này thành các sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng.

Việc quan tâm giữ gìn, khai thác tốt những giá trị văn hóa đặc sắc của đồng bào DTTS, giá trị bản địa sẽ tạo lực đẩy cho phát triển du lịch, góp phần tạo sinh kế bền vững, phát triển KT-XH vùng đồng bào DTTS, miền núi, biên giới, hải đảo.