Thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một trong những chiến công vĩ đại nhất của toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta, là bản hùng ca bất diệt trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. Chỉ trong vòng hơn nửa tháng, chính quyền về tay nhân dân trên phạm vi cả nước. Thắng lợi ấy không phải ngẫu nhiên, mà là kết tinh của thời cơ lịch sử và sức mạnh nội lực dân tộc. Và trong bản hùng ca mùa thu năm ấy, không thể không kể đến vai trò đặc biệt to lớn của Chủ tịch Hồ Chí Minh - vị lãnh tụ thiên tài với tầm nhìn xa trông rộng và những quyết định mang tính bước ngoặt, góp phần làm thay đổi vận mệnh đất nước.

Ngược chiều lịch sử, từ những năm đầu của thế kỷ XX, khi đất nước đang chìm đắm trong đêm tối của chế độ thuộc địa, người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành đã khát vọng cháy bỏng: “Tôi quyết định tìm cách đi ra nước ngoài”, để tìm con đường cứu nước, cứu dân. Ngày 5/6/1911, Người xuống tàu rời bến cảng Nhà Rồng, bắt đầu hành trình tìm đường cứu nước.

Với nhiệt huyết cứu nước, trí tuệ thiên tài, nhãn quan chính trị sắc bén và được kế thừa các giá trị yêu nước truyền thống của dân tộc Việt Nam, sau 30 năm bôn ba nước ngoài để tìm ra con đường cứu nước, cứu dân, ngày 28/1/1941, Người đã trở về Tổ quốc để trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Đây là một sự kiện lịch sử quan trọng, mở ra thời kỳ phát triển mới của cách mạng Việt Nam. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận ra con đường duy nhất cho Việt Nam là độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Chính từ nhận thức này, toàn bộ chiến lược cách mạng về sau được định hình, từng bước đưa dân tộc Việt Nam đi tới những mùa xuân thắng lợi.

Giai đoạn này, khi Bác đang trong hành trình tìm đường cứu nước, thì tại Vùng mỏ Quảng Ninh, phong trào công nhân đã hình thành. Hòn Gai, Cẩm Phả, Mạo Khê xuất hiện những cuộc bãi công từ thập niên 1920, manh nha một lực lượng tiên phong cho cuộc cách mạng tương lai. Tiêu biểu là cuộc bãi công của công nhân mỏ Mạo Khê năm 1927 do đồng chí Hoàng Quốc Việt lãnh đạo. Cuộc bãi công kéo dài 1 tuần thì thất bại vì diễn ra tự phát, không được chuẩn bị kỹ. Tuy nhiên, nó cũng đã để lại bài học kinh nghiệm vô cùng quý giá cho phong trào công nhân, đồng thời làm cho bọn cai ký, chủ mỏ phải dè chừng mà bớt hà khắc, đánh đập công nhân mỏ. Những “hạt giống đỏ” từ Quảng Ninh về sau sẽ gặp “ánh sáng” của lý luận Hồ Chí Minh, trở thành lực lượng xung kích trong Cách mạng tháng Tám.

Trước đó, ngày 3/2/1930 là một dấu son lịch sử của Đảng khi dưới sự chủ trì của đồng chí Nguyễn Ái Quốc, Hội nghị hợp nhất 3 tổ chức Cộng sản tại Cửu Long (Hồng Kông, Trung Quốc) đã nhất trí thành lập một đảng thống nhất, lấy tên là Đảng Cộng sản Việt Nam. Hội nghị cũng thông qua Chính cương vắn tắt, Sách lược vắn tắt, Chương trình tóm tắt, Điều lệ vắn tắt và “Lời kêu gọi” của đồng chí Nguyễn Ái Quốc thay mặt Quốc tế Cộng sản và Đảng Cộng sản Việt Nam gửi đến công nhân, nông dân, binh lính, thanh niên, học sinh và đồng bào bị áp bức, bóc lột. Sự ra đời của Đảng Cộng sản Việt Nam đánh dấu bước ngoặt của cách mạng Việt Nam và là một khởi đầu cho tương lai tươi sáng của dân tộc. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân ta đã đứng lên giành lại độc lập, tự do, giải phóng chính mình khỏi ách nô lệ thực dân và đế quốc, thống nhất đất nước, đưa cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội.

Ngay sau khi Đảng ra đời, phong trào cách mạng trong cả nước đã đạt những thành tựu mới trong đó có Quảng Ninh. Ngày 23/2/1930, Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam ở Mạo Khê được thành lập. Đây là chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên của Khu mỏ. Từ cuối tháng 2 đến tháng 4/1930, các chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam ở Hòn Gai, Cẩm Phả, Cửa Ông, Uông Bí - Vàng Danh lần lượt ra đời. Sự kiện này đã tác động mạnh mẽ đến phong trào cách mạng của giai cấp công nhân và nhân dân trong toàn Khu mỏ. Sau khi Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Khu mỏ được thành lập, nhiều phong trào đấu tranh của công nhân nổ ra đòi chủ mỏ tăng lương, giảm giờ làm, không đánh đập công nhân, giảm sưu thuế, tiến hành rải truyền đơn ở nhiều nơi.

Ở Vùng mỏ, đường lối mới đã truyền lửa cho giai cấp công nhân. Đỉnh cao là cuộc tổng bãi công 1936 với hơn 30.000 thợ mỏ tham gia với khẩu hiệu “Kỷ luật và đồng tâm - chúng ta nhất định thắng!” đã giành thắng lợi. Thắng lợi ấy có tiếng vang và ảnh hưởng lớn đến phong trào đấu tranh của công nhân toàn quốc, là cuộc tập dượt cho Tổng khởi nghĩa trong Cách mạng tháng Tám 1945 ở khu mỏ sau này.

Từ mùa xuân năm 1941, sự nghiệp cách mạng của nhân dân ta do Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trực tiếp lãnh đạo đã chuyển sang một thời kỳ mới - thời kỳ nhiệm vụ giải phóng dân tộc được đặt lên hàng đầu. Tháng 5/1941, thay mặt Quốc tế Cộng sản, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc chủ trì Hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng. Người đã cùng Ban Chấp hành Trung ương Đảng đưa ra quyết sách hoàn chỉnh đường lối cách mạng giải phóng dân tộc đáp ứng khát vọng của các tầng lớp nhân dân, phù hợp với xu thế phát triển của cách mạng thế giới, có ý nghĩa quyết định đối với vận mệnh của đất nước. Hội nghị xác định: Nhiệm vụ giải phóng dân tộc là nhiệm vụ bức thiết nhất của cách mạng Đông Dương. Nhiệm vụ trước hết của cách mạng Việt Nam lúc này là phải giành cho được độc lập dân tộc và tự do, hạnh phúc cho đồng bào.

Sự kiện Bác Hồ trở về Tổ quốc (tháng 1/1941) trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam đến chủ trì Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 8 (tháng 5/1941) cho thấy tầm nhìn chiến lược của vị lãnh tụ thiên tài, đã tạo ra bước ngoặt to lớn của cách mạng Việt Nam trong thế kỷ XX. 

Hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng có ý nghĩa lịch sử đặc biệt quan trọng đối với cách mạng nước ta. Nghị quyết của hội nghị thể hiện một cách sâu sắc và hoàn chỉnh vấn đề giải phóng dân tộc, đánh dấu bước tiến mới trong tư duy cách mạng và sự lãnh đạo của Đảng, khẳng định bước phát triển mới của cách mạng Việt Nam; có ý nghĩa quyết định thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945. Nghị quyết của Hội nghị lần thứ 8 và những chủ trương sáng suốt của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc được toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ra sức phấn đấu thực hiện, đi đến thành công.

Hội nghị này được coi như “đại bản thiết kế” cho Cách mạng tháng Tám. Với nhận định và tư duy chiến lược vượt thời đại, từ Hội nghị Trung ương 8, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc và Trung ương Đảng đã nhận định: Phát xít Nhật và thực dân Pháp nhất định loại trừ nhau. Nếu không có Hội nghị Trung ương 8, không có Việt Minh, sẽ không có cao trào 1945.

Và dự báo đó hoàn toàn trở thành hiện thực, ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, độc chiếm Đông Dương. Chính quyền thực dân tan rã. Từ ngày 9 đến 12/3/1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng họp mở rộng ra Bản chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, xác định thời cơ Tổng khởi nghĩa đã chín muồi, kẻ thù chính của dân tộc là phát xít Nhật và bọn tay sai; phát động phong trào chống Nhật, cứu nước.

Vùng mỏ Quảng Ninh cũng chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các chỉ thị này. Các đội Việt Minh tỏa xuống Đông Bắc, kết nối với công nhân mỏ Hòn Gai, Cẩm Phả. Nhiều cơ sở Việt Minh hình thành trong hầm lò, tạo nên mạng lưới chuẩn bị cho ngày khởi nghĩa. Cùng với đó, ngày 8/6/1945, nhân dân Đông Bắc nổi dậy đánh chiếm các đồn Đông Triều, Chí Linh, Mạo Khê, Tràng Bạch của binh lính Nhật, lập ra “Đệ tứ chiến khu”, tức Chiến khu Trần Hưng Đạo - Chiến khu Đông Triều.

Tháng 5/1945, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc từ Cao Bằng về Tân Trào (Sơn Dương, Tuyên Quang) trực tiếp chỉ đạo cách mạng trong cả nước. Lúc này, Chiến tranh thế giới lần thứ II bước vào giai đoạn kết thúc. Phát xít Đức, Ý đã đầu hàng Liên Xô và các nước Đồng minh. Quân Nhật vô cùng hoang mang, dao động; phong trào cách mạng cả nước sôi sục. Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc cùng Trung ương Đảng quyết định Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn quốc, xác định đây chính là cơ hội “ngàn năm có một”, “giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc đã tới”. Người nói với đồng chí Võ Nguyên Giáp: “Lúc này, thời cơ thuận lợi đã tới, dù hy sinh tới đâu, dù phải đốt cháy cả dãy Trường Sơn cũng phải kiên quyết giành cho được độc lập”. Đó chính là thời điểm lịch sử thể hiện ý chí tập trung, thống nhất cao độ của toàn Đảng, toàn dân tộc trước quyết định thiêng liêng, thúc đẩy cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám diễn ra thần tốc chỉ trong 15 ngày.

Hội nghị Toàn quốc của Đảng (họp từ ngày 13-15/8/1945) ra quyết định Tổng khởi nghĩa. Quốc dân Đại hội họp ngày 16/8/1945, dưới sự chỉ đạo của Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã thể hiện sự đoàn kết toàn dân, nhất trí tán thành chủ trương Tổng khởi nghĩa và bầu ra Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam (tức Chính phủ lâm thời) do đồng chí Hồ Chí Minh làm Chủ tịch, đồng thời quy định Quốc kỳ và Quốc ca của nước Việt Nam mới. Từ Quốc dân Đại hội, Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi Tổng khởi nghĩa. Theo lời kêu gọi của Người, toàn dân ta đã nhất tề đứng dậy làm Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước.

Vùng mỏ Quảng Ninh - địa phương tiến hành giành chính quyền sớm nhất trong cả nước, với nhiều điểm đấu tranh độc đáo, sáng tạo, đã góp phần vào thắng lợi của cả dân tộc trong cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945. Ngày 24/8/1945, tại TX Quảng Yên, UBND Cách mạng lâm thời của tỉnh đã ra mắt nhân dân. Đêm 25/8/1945, nhận được lệnh, một đơn vị vũ trang chiến khu Trần Hưng Đạo đã cấp tốc hành quân về Hòn Gai. Chiều 26/8/1945, ta tổ chức cuộc biểu dương lực lượng lớn và sau đó là cuộc mít tinh của hàng ngàn quần chúng cách mạng, tay giương cao cờ đỏ sao vàng, miệng hô to: “Ủng hộ Việt Minh”, “ủng hộ cách mạng giải phóng dân tộc”... Ở Cẩm Phả, ngày 27/8/1945, ta tiếp tục lập chính quyền Cách mạng lâm thời ở Cẩm Phả, Cửa Ông và hầu hết các đảo ở Cẩm Phả.

Trên bình diện cả nước, chỉ trong vòng 15 ngày, từ giữa đến cuối tháng 8/1945, cuộc Tổng khởi nghĩa đã giành thắng lợi hoàn toàn trên phạm vi cả nước. Ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình lịch sử, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, tuyên bố trước quốc dân và thế giới về quyền độc lập và tự do của đất nước và dân tộc Việt Nam. Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, đánh dấu sự mở đầu kỷ nguyên mới của dân tộc Việt Nam: Kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. 

Cách mạng tháng Tám năm 1945 đã đưa Việt Nam bước sang một trang sử mới trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc. Đúng như Gớt Hôn, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Mỹ, đã từng nhận định: “Đồng chí Hồ Chí Minh là con người cần thiết xuất hiện đúng lúc, đúng yêu cầu của lịch sử, với những tư tưởng và ý kiến đúng. Chính vì vậy mà đồng chí làm ra lịch sử… Đồng chí Hồ Chí Minh là một lãnh tụ thế giới vào lúc lịch sử loài người đang ở bước ngoặt có tính chất cách mạng nhất".