Giữ gìn nét đẹp văn hóa làng chài trên Vịnh Hạ Long

Từ đầu thế kỷ 19, người ta đã thấy sự có mặt của ngư dân Giang Võng, Trúc Võng trên vịnh Hạ Long mà hậu dụê của họ là những người dân chài sống trên các làng chài nổi Ba Hang, Cống Tàu, Vông Viêng, Cửa Vạn ngày nay. Họ là những chủ nhân đầu tiên của di sản và bằng chính cuộc sống của mình, họ đã tạo nên những giá trị văn hóa nhân văn độc đáo cho vùng non nước này.

Trong đó, làng chài Cửa Vạn nổi tiếng là một làng chài cổ với những ngôi nhà bè nổi trên mặt nước, có bề dày văn hóa từ rất lâu đời, mang đậm dấu ấn của những cư dân biển. Làng chài Cửa Vạn nằm giữa vịnh Hạ Long và vịnh Lan Hạ, kéo dài từ vụng Tùng Sâu đến đảo Hang Trai cách cầu cảng Bãi Cháy cũ chừng 20km về phía Nam trong vùng lõi di sản thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long.

Nguyên bản làng chài Cửa Vạn có nguồn gốc từ hai làng chài cổ là Giang Võng và Trúc Võng, nằm giữa một vụng biển lặng sóng rất lý tưởng cho các loại tàu neo đậu, bao quanh là những núi đá vôi có tên Vạ Giá - Cửa Vạn. Không chỉ là nơi trú ngụ của cư dân Cửa Vạn, Cửa Vạn còn là trung tâm văn hóa của tất cả các làng chài khác trên vịnh Hạ Long và Bái Tử Long. Hàng năm cứ đến dịp rằm Trung Thu, hầu hết cư dân trên vịnh lại tập trung về Cửa Vạn dự ngày hội làng, vui chơi và ca hát cùng nhau với các màn hát giao duyên, hát ghẹo, hát chèo đường, hò đối... của các đôi nam nữ.

Tháng 3/2013, UBND tỉnh Quảng Ninh đã triển khai Dự án tái định cư cho người dân làng chài, với tổng mức đầu tư hơn 200 tỷ đồng hỗ trợ cho hộ dân làng chài di chuyển lên bờ, xây dựng Khu tái định cư Cái Xà Cong ở phường Hà Phong (thành phố Hạ Long). Đến nay, gần 330 hộ dân làng chài với khoảng 3.000 nhân khẩu thuộc bảy làng chài nằm trong vùng lõi của Vịnh Hạ Long đã được lên bờ nhận nhà và ổn định cuộc sống. Tại nơi ở mới, ngư dân làng chài cũ được chính quyền địa phương tạo điều kiện giải quyết việc làm, đào tạo nghề, hỗ trợ vốn để các hộ đóng mới và sửa chữa tàu, thuyền... Nhiều ngư dân tiếp tục bám biển làm nghề đánh bắt cá hoặc tham gia trong các doanh nghiệp, tổ chức kinh doanh du lịch trên Vịnh Hạ Long.

Vùng vịnh Hạ Long còn có Núi Bài Thơ lịch sử, nơi lưu lại bài thơ chữ Hán của Lê Thánh Tông hóang đế khắc trên đá từ năm 1468, nhân chuyến tuần du vùng biển phía Đông; và bút tích của chúa Trịnh Cương năm 1729. Bãi Cháy phía bờ Tây của Vịnh, tương truyền gắn với sự tích những chiến thuyền chở lương thực của quân Nguyên - Mông bị quân dân nhà Trần do Trần Khánh Dư chỉ huy đốt cháy, dạt vào làm cháy cả cánh rừng trong khu vực. Trên Vịnh còn có hang Đầu Gỗ, nơi còn vết tích hiện vật là những cây cọc gỗ được Trần Hưng Đạo cho đem giấu trước khi đóng xuống lòng sông Bạch Đằng, và cách Vịnh không xa là cửa sông Bạch Đằng, chứng tích của hai trận thủy chiến trong lịch sử chống ngoại xâm phương Bắc. Cũng tại núi Bài Thơ, ngày 01/5/1930, lần đầu tiên người dân Hòn Gai được chứng kiến lá cờ đỏ búa liềm, xuất hiện trên đỉnh núi, báo hiệu thời kỳ đấu tranh oanh liệt và thắng lợi của giai cấp công nhân vùng mỏ dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Đông Dương (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam).

Để gìn giữ nét đẹp văn hóa làng chài trên Vịnh Hạ Long, Quảng Ninh đã triển khai thực hiện Đề án Bảo tồn và phát triển các sản phẩm du lịch tại các làng chài trên Vịnh Hạ Long giai đoạn 2014-2020. Trong đó, mỗi làng chài đều gắn với một mô hình phát triển du lịch riêng biệt. Cụ thể, Làng chài Ba Hang là mô hình làng chài gắn với bảo tồn hệ sinh thái rừng ngập mặn, trồng rừng; đưa đón khách tham quan; cho thuê kayak; bán hàng lưu niệm. Làng chài Hoa Cương Hạ Long nuôi cá lồng, chợ hải sản, giới thiệu kỹ thuật nuôi trồng hải sản, cung cấp vật tư và dịch vụ ăn uống. Làng chài Cửa Vạn là làng chài tự quản gắn với Trung tâm Văn hóa nổi Cửa Vạn, trưng bày không gian sinh hoạt cộng đồng, bảo tồn các giá trị văn hóa làng chài; dịch vụ ăn uống, lưu trú, tham quan làng chài, hệ sinh thái rừng; leo núi, xem động vật hoang dã trên núi.

Làng chài Vông Viêng đánh bắt hải sản bằng công cụ truyền thống, trải nghiệm cuộc sống ngư dân; dịch vụ lưu trú; tham quan nuôi nuôi trai lấy ngọc; giới thiệu các nghề truyền thống và ngư cụ truyền thống; du lịch trải nghiệm “Đánh cá cùng ngư dân”. Khu tái định cư mới Cái Xà Cong của ngư dân từ Vịnh Hạ Long lên định cư trên bờ là mô hình làng chài tái định cư tiêu biểu; dịch vụ bán hải sản, đồ lưu niệm, thủ công; thưởng thức ẩm thực, duy trì các hoạt động đánh bắt, nuôi hải sản để hỗ trợ dịch vụ… Cùng với các sản phẩm du lịch đặc trưng, Quảng Ninh xây dựng một số tour, tuyến tham quan trên Vịnh Hạ Long gắn với phát triển sản phẩm du lịch làng chài.

Đặc biệt, năm 2019, Quản lý Vịnh Hạ Long tiếp tục triển khai Dự án Bảo tồn, phát huy một số giá trị văn hóa tiêu biểu của làng chài trên vịnh Hạ Long. Dự án bao gồm các nội dung chính: Sửa chữa, di chuyển các nhà bè bảo tồn, lớp học, thư viện; sưu tầm, trưng bày, bảo quản hiện vật tại khu vực Cửa Vạn và khu tái định cư Cái Xà Cong; tái hiện mô hình lớp học nổi; truyền dạy, trình diễn hát giao duyên và tập huấn đan lờ, đan lưới… Tổng kinh phí thực hiện dự án gần 1,5 tỷ đồng, trích từ Quỹ phát triển hoạt động sự nghiệp của Ban Quản lý Vịnh Hạ Long. Mục tiêu nhằm bảo tồn và phát huy bền vững, hiệu quả các giá trị văn hóa làng chài; biến thành những sản phẩm du lịch độc đáo, thu hút và kéo dài thời gian tham quan của khách du lịch trên vịnh.

Đến nay, dự án đã hoàn thành sắp xếp 20 nhà bè bảo tồn, tái hiện mô hình lớp học nổi; biên tập, dàn dựng 2 kịch bản hát giao duyên và truyền dạy 23 thành viên là các thế hệ trẻ dân làng, hướng dẫn viên của Ban Quản lý Vịnh Hạ Long, các doanh nghiệp chèo đò trên vịnh Hạ Long. Cùng với đó, thực hiện truyền dạy kỹ thuật đan, chế tạo hệ thống truyền thông cho 10 CBVC-LĐ của Ban Quản lý Vịnh Hạ Long; xây dựng phim tài liệu "Văn hóa làng - Di sản giữa lòng sản xuất"; sưu tầm bổ sung trên 50 hiện vật, hàng trăm bức ảnh về đời sống sinh hoạt cộng đồng dân làng chơi trên vịnh Hạ Long…

Không chỉ tạo nên một không gian văn hóa sinh động, Dự án đã thật sự tạo ra những dịch vụ, sản phẩm du lịch hấp dẫn từ những giá trị văn hóa phi vật thể lâu đời của Vịnh Hạ Long. Dự án đã được nghiệm thu vào ngày 20/5/2020; bước đầu nhận được đánh giá tích cực của các sở, ngành về hiệu quả trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa độc đáo của người dân chài trên vịnh. Đây đồng thời sẽ là cơ sở để Ban Quản lý Vịnh Hạ Long tiếp tục triển khai các giai đoạn tiếp theo của dự án, biến không gian văn hóa vạn chài trở thành 1 điểm đến không thể thiếu trong hành trình khám phá miền đất di sản Quảng Ninh.