Đồng chí Vũ Văn Hiếu, Bí thư Đặc khu ủy đầu tiên của Khu mỏ Quảng Ninh, người đã hiến dâng trọn đời mình cho sự nghiệp cách mạng của Đảng và dân tộc ta. Lòng trung thành tuyệt đối với lý tưởng cộng sản và phẩm chất kiên trung của người chiến sĩ cách mạng đã trở thành biểu tượng sáng ngời của tinh thần “Sống vì Đảng mà chết cũng không rời Đảng”. Tấm gương về lẽ sống và phẩm chất cách mạng của đồng chí mãi là nguồn cảm hứng, là ngọn đuốc soi đường cho các thế hệ noi theo.

Đồng chí Vũ Văn Hiếu (tên khai sinh là Vũ Đình Hiếu; bí danh khi tham gia hoạt động cách mạng là Vũ Chí Hiếu, tức Sơn) sinh ngày 20/3/1907 tại ấp Văn Định, xã Quần Phương Thượng, tổng Quần Phương, huyện Hải Hậu, tỉnh Nam Định (nay là xóm 10, xã Hải Anh, tỉnh Ninh Bình). Sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo, đông con nhưng cậu bé Hiếu rất ham học, luôn khát khao được học chữ. Đồng thời, sớm giác ngộ cách mạng, trở thành một thanh niên yêu nước, có tinh thần đấu tranh dân tộc.

Đầu năm 1928, anh Hiếu tìm đường ra mỏ Hà Tu (Hòn Gai), nơi có bà Vũ Thị Lộc, người dì ruột của anh đang sinh sống để kiếm việc làm, và xin vào làm phu đâm trục ở Sở Mới, sau đó một thời gian chuyển sang làm phu gạt đầu đường. Sau đó, do sức khỏe bị giảm sút quá nặng, anh phải nghỉ ở nhà bà Vũ Thị Lộc. Tại ngôi nhà tranh của dì Lộc, anh đã mở lớp dạy học cho những người phu mỏ có tư tưởng tiến bộ, ham học hỏi và con em họ.

Tháng 9/1928, Kỳ bộ Hội Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí Hội Bắc Kỳ đã quyết định cử cán bộ, hội viên đi “vô sản hóa” ở các nhà máy, hầm mỏ, đồn điền... trong đó Khu mỏ được coi là địa bàn quan trọng. Đến Hòn Gai để thực hiện “vô sản hóa” có các đồng chí Nguyễn Văn Xứng, Nguyễn Khắc Khang. Tháng 11/1929, đồng chí Vũ Văn Hiếu đã trở thành đảng viên của chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng Hòn Gai. Với bí danh là Sơn, đồng chí sinh hoạt tại chi bộ Hòn Gai và được giao nhiệm vụ xây dựng cơ sở Hà Tu - Núi Béo.

Hà Tu là một ổ cờ bạc ở Hòn Gai. Là thợ sửa chữa bơm, đồng chí Vũ Văn Hiếu luôn gần gũi, gắn bó, vận động anh em công nhân xóa bỏ nạn cờ bạc. Đồng chí lập ra hội “chơi họ” để giúp đỡ lẫn nhau. Thấy rõ lợi ích, nhiều công nhân tìm tới đồng chí xin “nhập họ”. Hội “chơi họ” đã mở rộng ra nhiều nơi như Hà Tu, Núi Béo, Hà Lầm… Đồng chí còn lập ra tổ tập võ, tổ sinh hoạt văn nghệ, học chữ quốc ngữ, đọc sách, báo để tuyên truyền giác ngộ quần chúng và xây dựng phát triển cơ sở. Sau một thời gian ngắn, đồng chí Hiếu đã tập hợp được đông đảo đội ngũ công nhân thợ mỏ Hà Tu. Kết quả là một chi bộ Đông Dương Cộng sản Đảng được thành lập ở Hà Tu dưới sự lãnh đạo của đồng chí Vũ Văn Hiếu.

Bên cạnh công tác tuyên truyền giác ngộ công nhân, xây dựng tổ chức Đảng, đồng chí còn lo khâu in và phân phát truyền đơn của chi bộ. Để đánh lạc hướng theo dõi của mật thám mỏ, đồng chí giao cho một số em trước đây là học sinh tin cậy của mình đi phát tán truyền đơn và mua nguyên liệu in ấn. Nhờ vậy, truyền đơn xuất hiện nhiều lần ở khu vực Hòn Gai, Hà Tu nhưng bọn mật thám không tìm ra được cơ sở in và đường dây phát tán. Những tờ truyền đơn mang nội dung tuyên truyền cách mạng, len lỏi vào tận những mái nhà tranh của lán thợ, thức tỉnh quần chúng đứng lên đấu tranh.

Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời ngày 3/2/1930, chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam ở Mạo Khê các chi bộ Hòn Gai, Cẩm Phả, Cửa Ông lần lượt được thành lập. Chi bộ Hòn Gai gồm Nguyễn Khắc Khang, Vũ Văn Hiếu, Trần Văn Nghệ, Nguyễn Văn Xứng do đồng chí Nguyễn Khắc Khang làm Bí thư. Tháng 3/1930, Ban cán sự mỏ Hòn Gai thành lập do Nguyễn Khắc Khang làm Bí thư. Đồng chí Vũ Văn Hiếu chuyển từ Hà Tu ra Hòn Gai làm công nhân tại Nhà máy sàng Hòn Gai, trực tiếp phụ trách cơ sở quần chúng ở Nhà máy than luyện và Nhà máy sàng. Nhân vụ tên cai đánh một nữ công nhân, đồng chí Hiếu đã kịp thời vận động chị em đấu tranh bãi công chống đánh đập, cúp phạt, đòi tăng lương... Bọn chủ Pháp phải nhượng bộ, công nhận yêu sách của công nhân. Khẩu hiệu chống đánh đập, cúp phạt của Ban Cán sự mỏ Hòn Gai và đồng chí Vũ Văn Hiếu đề ra đã đánh trúng vào mâu thuẫn gay gắt giữa công nhân và bọn chủ mỏ, có sức động viên, lôi cuốn công nhân mỏ đứng lên đấu tranh trong suốt thời kỳ 1930-1931.

Tháng 4/1930, cùng với Đảng ủy Uông Bí - Vàng Danh, Đảng ủy mỏ Hòn Gai - Cẩm Phả được thành lập do đồng chí Vũ Văn Hiếu làm Bí thư. Các Đảng ủy vừa được thành lập bắt tay ngay vào việc chuẩn bị cho một cao trào đấu tranh mạnh mẽ trong Khu mỏ. Đảng ủy lãnh đạo công nhân nhà máy đình công, tiểu thương bãi thị đòi giảm thuế môn bài. Ở Cẩm Phả - Cửa Ông, ta rải truyền đơn, áp phích phản đối đế quốc Pháp đàn áp sau cuộc khởi nghĩa Yên Bái 1930...

Thực hiện chỉ thị của Trung ương Đảng là phải lấy ngày Quốc tế Lao động 1/5/1930 làm ngày tuyên truyền giác ngộ quần chúng, đưa quần chúng ra tranh đấu, Đảng ủy mỏ Hòn Gai – Cẩm Phả đã họp bàn biện pháp thực hiện. Đồng chí Vũ Văn Hiếu đã phân công các đồng chí trong Đảng ủy ém sẵn những truyền đơn, sách báo cách mạng, tài liệu tuyên truyền về ngày 1/5 từng địa bàn. Mặt khác, đồng chí trực tiếp chỉ đạo những công việc quan trọng nhất. Để gây tiếng vang, mở rộng ảnh hưởng của Đảng trong quần chúng, Đảng ủy mỏ Hòn Gai – Cẩm Phả chủ trương treo cờ Đảng trên núi Bài Thơ. Sáng 1/5/1930, cờ đỏ búa liềm, ngọn cờ của Đảng Cộng sản tung bay lồng lộng trên núi Bài Thơ. Ở Hà Tu, Hà Lầm, Cẩm Phả cũng xuất hiện cờ đỏ búa liềm và hàng nghìn tờ truyền đơn áp phích đòi ngày làm 8 giờ, tăng lương, giảm thuế, phản kháng đế quốc chủ nghĩa, ủng hộ Liên bang Xô Viết...

Trong các cuộc đấu tranh, đồng chí Vũ Văn Hiếu luôn đi sâu, đi sát, nắm tình hình rất tỉ mỉ để chỉ đạo kịp thời. Đặc biệt, đồng chí rất chú trọng đào tạo, bồi dưỡng cán bộ xuất thân từ thợ thuyền trong nhà máy, tầng lò đã được thử thách trong các cuộc đấu tranh. Mọi người đều thấy ở đồng chí là một con người trầm tĩnh, chín chắn, luôn nhạy bén với tình hình, chan hoà với quần chúng, góp nhiều ý kiến thiết thực cho cơ sở.

Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ nhất (tháng 10/1930) đã quyết định thành lập ở Khu mỏ một khu đặc biệt lấy tên là Đặc khu Đông Triều - Hòn Gai - Cẩm Phả. Cuối tháng 10/1930, Đảng bộ Đặc khu mỏ Đông Triều - Hòn Gai - Cẩm Phả (tương đương một Đảng bộ cấp tỉnh) được thành lập. Đồng chí Vũ Văn Hiếu được chỉ định là Bí thư và đồng chí đã trở thành người Bí thư Đặc khu ủy đầu tiên của Khu mỏ Quảng Ninh. Do được rèn luyện trong phong trào đấu tranh cách mạng của công nhân mỏ, đồng chí Vũ Văn Hiếu đã nhanh chóng trưởng thành, xứng đáng với cương vị là Bí thư Đặc khu ủy đầu tiên của Khu mỏ.

Trong quá trình hoạt động cách mạng của mình, trong bất cứ hoàn cảnh nào, bất cứ nơi đâu, đồng chí Vũ Văn Hiếu cũng hoàn thành nhiệm vụ Đảng giao. Nhiều lần đồng chí bị đế quốc Pháp và tay sai bắt, cầm tù, đã hai lần bị đày ra Nhà tù Côn Đảo, nhưng đồng chí luôn nêu cao khí phách hiên ngang, bất khuất trước kẻ thù.

Lần đầu vào đêm 17/5/1930, do một tên đầu hàng địch, mật thám Pháp đã bắt đồng chí Vũ Văn Hiếu và 4 đảng viên khác hoạt động ở Hòn Gai. Bất chấp đòn tra tấn của địch, đồng chí Vũ Văn Hiếu không hề khai điều gì. Không có đủ chứng cứ, mật thám bắt buộc phải trả tự do cho đồng chí. Sau khi ra khỏi nhà giam, đồng chí Vũ Văn Hiếu tiếp tục bắt tay vào việc khôi phục cơ sở, gây dựng lại phong trào cách mạng.

Không quản ngại khó khăn, nguy hiểm, đồng chí bí mật liên lạc với nhiều đồng chí ở Cẩm Phả. Trước tình hình phong trào ở Cẩm Phả, Cửa Ông bị khủng bố dữ dội, đồng chí Vũ Văn Hiếu được điều ra Cẩm Phả làm Bí thư Đảng ủy mỏ Cẩm Phả - Cửa Ông để củng cố phong trào. Ra Cẩm Phả, đồng chí được cơ sở bố trí vào làm thợ ở xưởng cơ khí Cẩm Phả. Đây là một cơ sở bị thiệt hại nặng, cơ sở đảng lại trải rộng trên địa bàn phức tạp. Cấp trên điều động đồng chí chính vì tin tưởng vào kinh nghiệm hoạt động và sự xông xáo bám sát cơ sở của đồng chí. Không phụ lòng tin đó, đồng chí Vũ Văn Hiếu đã cùng các đồng chí đảng ủy viên Đảng ủy Cẩm Phả - Cửa Ông xây dựng lại cơ sở ở khu Lộ Trí, mỏ Mông Dương. Tinh thần dũng cảm kiên trì và tác phong đi sâu nắm vững cơ sở của đồng chí Vũ Văn Hiếu đã thúc đẩy nhanh quá trình hồi phục cơ sở Đảng, tổ chức quần chúng ở Cẩm Phả - Cửa Ông.

Lần thứ hai vào ngày 9/2/1931, đồng chí Vũ Văn Hiếu và gần 70 cán bộ, đảng viên và quần chúng cách mạng bị bắt tại cơ quan Đảng ủy Cẩm Phả - Cửa Ông; bị thực dân Pháp kết án 20 năm tù cầm cố và đày ra Nhà tù Côn Đảo. Tháng 11/1936, đồng chí Vũ Văn Hiếu được trả tự do cùng gần 200 anh em khác, trong đó có các đồng chí: Lê Duẩn, Phạm Văn Đồng, Lê Thanh Nghị, Hạ Bá Cang (tức Hoàng Quốc Việt). Ra tù được ít ngày, đồng chí đã quyết định ra mỏ tìm lại cơ sở cũ, tuy nhiên, mật thám Pháp đã không cho đồng chí đặt chân lên đất mỏ, đồng chí phải trở lại Hà Nội hoạt động. 

Lần thứ ba vào đêm 17 rạng ngày 18/1/1940, tại cơ quan Trung ương Đảng, đồng chí Vũ Văn Hiếu bị mật thám Pháp bắt cùng các đồng chí Nguyễn Văn Cừ, Lê Duẩn, Vũ Thiện Tấn, Phạm Chương, Phan Văn Voi… Nhiều tháng tra tấn ròng rã nhưng không khuất phục được các chiến sĩ cách mạng. Đầu năm 1941, đồng chí Vũ Văn Hiếu lại bị thực dân Pháp đày ra Côn Đảo lần thứ hai, bị giam ở Banh 2 cùng các đồng chí Lê Duẩn, Nguyễn Văn Cúc (tức Nguyễn Văn Linh), Nguyễn Tạo, Phan Văn Voi…

Ra Côn Đảo, đồng chí Vũ Văn Hiếu bị bệnh lao tái phát, hành hạ. Biết mình không sống nổi, được cơ sở bên ngoài gửi vào cho một cái áo, đồng chí Vũ Văn Hiếu đã cởi chiếc áo mình đang mặc đưa cho đồng chí Lê Duẩn và nói: “Tôi sắp chết rồi, tôi nghĩ mãi mà không biết làm cái gì để phục vụ Đảng đến phút cuối cùng. Tôi nghĩ kỹ rồi, chỉ còn việc này là tôi còn cống hiến được cho Đảng”. Đồng chí Vũ Văn Hiếu đã trút hơi thở cuối cùng vào ngày 26/4/1942 khi mới 35 tuổi tại nhà tù Côn Đảo. Nhà thơ Tố Hữu đã nói về người Chiến sĩ cộng sản Vũ Văn Hiếu bằng câu: “Chết còn chút áo cho nhau. Miếng cơm dành để người sau ấm lòng”.

Ghi nhận công lao đóng của đồng chí cho sự nghiệp giải phóng dân tộc, ngày 10/8/2015, Chủ tịch nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ký Quyết định truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân cho liệt sĩ Vũ Văn Hiếu. 

Đảng bộ, chính quyền và nhân dân tỉnh Quảng Ninh luôn ghi nhớ và biết ơn với những cống hiến, đóng góp to lớn của đồng chí Vũ Văn Hiếu. Năm 1990, tượng đài đồng chí Vũ Văn Hiếu bằng chất liệu đá nguyên khối đã được xây dựng tại phường Hà Tu. Sau khi mở rộng Quốc lộ 18, tượng đài đồng chí được di chuyển và đặt tại khuôn viên Nhà văn hóa công nhân Công ty Cổ phần than Hà Tu, nơi đồng chí trực tiếp làm phu mỏ trong phong trào vô sản hóa. 

Để tri ân các thế hệ tiền bối cách mạng đã hy sinh cả cuộc đời mình vì nền độc lập tự do của Tổ quốc, tỉnh Quảng Ninh và Tập đoàn Công nghiệp Than - Khoáng sản Việt Nam đã xây dựng tượng đài thứ hai đồng chí Vũ Văn Hiếu với chất liệu bằng đồng. Ngày 5/11/2016, tượng đài đồng chí Vũ Văn Hiếu đã được khánh thành, trong quần thể Công viên hoa Hạ Long, Đài tưởng niệm các Anh hùng liệt sĩ, Cung Văn hóa thanh thiếu nhi tỉnh tạo điều kiện thuận lợi cho nhân dân và du khách thăm viếng.

Đồng chí Vũ Văn Hiếu, Bí thư Đặc Khu ủy đầu tiên của Khu mỏ Quảng Ninh, đã anh dũng hy sinh vì sự nghiệp cách mạng cao cả “Sống vì Đảng mà chết cũng không rời Đảng", vì sự nghiệp đấu tranh giải phóng quê hương của giai cấp công nhân và nhân dân Vùng mỏ. Suốt nhiều thập kỷ qua, tên tuổi và tấm gương của đồng chí luôn là niềm tự hào sâu sắc của người dân tỉnh Quảng Ninh. Tiếp nối truyền thống cách mạng vẻ vang, được hun đúc từ tinh thần “Kỷ luật và Đồng tâm”, Đảng bộ, chính quyền, lực lượng vũ trang và nhân dân các dân tộc tỉnh Quảng Ninh không ngừng phát huy chủ nghĩa anh hùng cách mạng, tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân, chung sức xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp, văn minh, hiện đại.