Chuyện về các bà Then

Trong khi ở các dân tộc khác, thầy mo là đàn ông thì đối với người Tày ở Quảng Ninh, người thực hiện nghi lễ Lẩu Then đều là phụ nữ.

Dân tộc Tày quan niệm rằng, người làm nghề Then phải là người có căn Then, có phẩm chất đạo đức và có sở thích hát then ngay từ nhỏ. Sau đó sẽ phải trải qua quá trình học hỏi, cấp sắc mới có thể giúp dân “thông ngôn” với nhà trời. Thầy Then là những người được tín nhiệm để người dân gửi gắm niềm tin của họ vào thế giới siêu nhiên.

Theo nghệ nhân Hà Thị Niên ở bản Ngàn Vàng Dưới, xã Đồng Tâm, huyện Bình Liêu, các bà Then sử dụng đàn tính 2 dây, chùm nhạc xóc và những chiếc chuông nhỏ trong nghi lễ Lẩu Then. Đàn tính được sử dụng luân phiên để tạo nhịp điệu.

Sự khác biệt lớn nhất tạo ra sức thu hút mạnh mẽ của then nghi lễ ở Quảng Ninh so với những nơi khác nằm ở lễ lên lầu. Cái lầu được dựng cao hơn so với mặt đất chừng 4m, với 2 cầu thang lên xuống ở 2 đầu. Đến giờ tiến hành lễ lên lầu, các bà Then do bà Then chính dẫn đầu đi từ chỗ tiến hành lễ Lẩu Then ở trước bàn thờ trong nhà ra, theo tấm vải màu trắng đến chân cầu thang phía gần nhà. Sau đó, bà Then chính trèo qua 12 bậc thang lên lầu, làm một số động tác múa rồi đi xuống chân lầu theo cầu thang đối diện...

Trên lầu, bà Then chính cùng một số bà Then phụ vừa chơi đàn tính vừa nhẩy múa và làm một số nghi thức cúng bái trong sự quan sát, theo dõi của người dân và khách thập phương. Cuối cùng, bà Then chính và các bà Then phụ tiến hành tung gạo và bánh kẹo ra xung quanh lầu để cho người dân và khách tham quan đứng ở phía dưới hò reo, tìm mọi cách để hứng, tượng trưng cho việc phát lộc.

Đặc biệt, trong nghi lễ lên lầu, mỗi bậc cầu thang đều được buộc kèm một lưỡi dao quay ngược lên, ở phía ngoài, để khi những bà Then lên, xuống lầu, họ đều phải bước qua các lưỡi dao. Vì vậy, chỉ có những bà Then có sự rèn luyện mới có thể thực hành nghi lễ này. Gần đây, để tạo điều kiện cho những người tham gia, khách tham quan cùng lên lầu, các bà Then đã đồng ý thay thế lưỡi dao thật bằng những lưỡi dao gỗ. Vì vậy, tất cả mọi người tham gia nghi lễ đều có thể lên lầu, tạo ra tính cộng đồng của lễ hội. Một điểm nữa cũng thể hiện tính chất bình đẳng, bình quyền, đó là tranh thờ trong nghi lễ lẩu then vẽ toàn thiếu nữ và được các bà Then gọi là các cô tiên.

Về trang phục, ban đầu, các bà Then mặc một loại y phục mầu chàm đen được cắt may theo kiểu trang phục dân tộc truyền thống cùng khá nhiều đồ trang sức (vòng cổ, vòng tay…). Sau đó, các bà Then thay một bộ trang phục khác, nổi bật là những chiếc áo dài nhiều màu và những chiếc khăn cũng nhiều màu sắc và hoa văn trang trí hơn.

Cuối cùng, họ đội thêm lên đầu một chiếc mũ chỉ gồm một vòng vải màu đỏ. Mặt ngoài của mũ được trang trí các hình tam giác cân, đỉnh nhọn hướng lên phía trên và có các tua vải dài (một số tua cùng màu, một số tua khác màu với mũ) thả xuống phía lưng bà Then. Số tua thể hiện trình độ, vị trí của người đội mũ. Hầu hết các bà Then (là học trò của bà Then chính) đội mũ có 5 dải. Chỉ có mũ của bà Then chính có số dải nhiều hơn, chồng lấp lên nhau, khó có thể đếm hết cho được

Thực tế, những người tham gia hát Then là phụ nữ yêu ca hát, trân trọng làn điệu dân ca của mình. Họ có tinh thần học hỏi, khi nghe bài Then thấy thích, nhờ đánh để ghi âm lại về học. Nghệ nhân dân gian mang đến cho Then những màu sắc huyền bí và làm cho nó ngày càng đa dạng, sinh động, hấp dẫn người xem.

Một điểm rất tích cực cần phát huy là những người làm then quy định, thầy Then phải có trách nhiệm trao truyền lại cho thế hệ sau những tinh hoa của nghi lễ Then. Qua đó, giúp cho việc phát huy tốt những giá trị văn hóa tín ngưỡng là truyền thống tốt đẹp bao đời nay của dân tộc Tày.