"Văn nghệ dân gian có thể tham gia vào việc phát triển công nghiệp văn hoá"

Văn hoá nói chung, văn hoá phi vật thể nói riêng, trong đó có các lễ hội truyền thống đã góp phần tạo ra dòng chảy thông suốt và mạnh mẽ cho Quảng Ninh. GS.TS Lê Hồng Lý, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu văn hoá, là người rất quan tâm nghiên cứu văn hoá Quảng Ninh. Nhân dịp GS.TS Lê Hồng Lý có chuyến công tác về Quảng Ninh, phóng viên Trung tâm Truyền thông tỉnh đã có cuộc trò chuyện với ông. 

- Thưa GS.TS Lê Hồng Lý, ông đánh giá như thế nào về thành tựu sưu tầm, bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá dân gian ở Quảng Ninh có những nét gì nổi trội nhất?

+ Từ công tác sưu tầm mới có cái để công bố. Quảng Ninh là một trong những địa phương xuất bản công bố được nhiều tác phẩm văn hoá dân gian nhất để phục vụ việc phát triển kinh tế - xã hội, phát triển giáo dục giữ gìn bản sắc văn hoá các dân tộc. Đó là thành tựu lớn nhất.

Một điều nữa đáng ghi nhận là hoạt động lễ hội, biểu diễn, trình diễn dân gian. Các hoạt động lễ hội, nghệ thuật biểu diễn của các tộc người cũng như bà con người Kinh ở vùng đồng bằng, đô thị đã đạt được rất nhiều kết quả. Hàng loạt lễ hội lớn của tỉnh được phục dựng trong những năm qua đã góp phần thu hút lượng du khách đông đảo đến Quảng Ninh để trải nghiệm văn hoá. 

- Theo Giáo sư, những kết quả sưu tầm bảo tồn đó đã nói lên những gì về văn hoá Quảng Ninh?

+ Từ những sản phẩm sưu tầm được đã chỉ ra được rằng tỉnh Quảng Ninh có những nét văn hóa dân gian đặc sắc. Tôi ví dụ về di sản lễ hội, Quảng Ninh có những lễ hội đặc sắc như: Lễ hội truyền thống Vân Đồn, lễ hội Tiên Công. Tôi đặc biệt chú ý đến vùng văn hoá biển đảo với những lễ hội độc đáo, trong đó có phong tục rước người sống, rước "ông Voi", những trò chơi, trò diễn dân gian đặc sắc. Còn có nhiều lễ hội nhỏ hơn cùng những phong tục tập quán, nghi lễ sẽ góp phần làm cho kho tàng văn hoá phi vật thể Quảng Ninh thêm phong phú hơn.

Đặc biệt, Quảng Ninh có nhiều lễ hội diễn ra ở những nơi có thờ những vị tiền hiền. Thông thường, những kiểu lễ hội như vậy chỉ thấy nhiều ở miền Trung, miền Nam, còn miền Bắc thì chúng tôi rất ít thấy. Điều đó nói lên rằng, việc khai phá vùng đất Quảng Ninh này đã thấm sâu vào văn hóa dân gian từ xa xưa. Đấy là mới kể ra vài lễ hội, tôi cho rằng, Quảng Ninh còn nhiều lễ hội khác chúng ta cần tiếp tục quan tâm nghiên cứu.

- Điều đó có được phải chăng xuất phát từ vị trí rất đặc biệt của Quảng Ninh?

+ Quảng Ninh là một tỉnh đặc biệt ở chỗ vừa có biên giới trên bộ và trên biển, lại có các tộc người cùng chung sống xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Khác với các tỉnh biên giới khác hoặc là có biên giới trên bộ thì không có biên giới trên biển. Chỉ Quảng Ninh và An Giang vừa có biên giới trên đất liền vừa có biên giới trên biển. Tuy nhiên, Quảng Ninh hơn An Giang ở chỗ chỉ có tỉnh này có biên giới giáp biển, đồng bằng và cả núi trên đất liền với Trung Quốc.

Ngoài môi trường tự nhiên và khí hậu khác biệt hoàn toàn với phía Nam, Quảng Ninh còn là vùng đất khác biệt ở chỗ đã ghi dấu ấn sâu đậm về lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc trong tất cả mọi thời kỳ lịch sử với những chiến thắng Vân Đồn, Bạch Đằng, rồi sau này là chiến tranh chống Pháp, chống Mỹ, cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc. Những sự kiện ấy không chỉ xảy ra ở nơi biên cương đất liền, núi rừng mà đặc biệt là trên biển, vì đây là cửa ngõ vào lãnh hải của Tổ quốc. Chính vì vị trí vô cùng quan trọng mà Quảng Ninh có bề dày lịch sử đồ sộ với nhiều sự kiện chiến công lừng lẫy qua các thời đại từ quá khứ đến hiện tại.

- Thưa Giáo sư, bối cảnh môi trường sống như vậy đã tạo ra bản sắc văn hoá Quảng Ninh như thế nào?

+ Cuộc sống con người bám trụ lại nơi đây với đời sống sinh hoạt văn hoá của họ trong bối cảnh chống chọi với thiên tai địch hoạ. Từ đây, cũng đã tạo nên một kho tàng văn hoá Quảng Ninh với hệ thống đền chùa, tín ngưỡng tôn giáo, lễ hội, phong tục tập quán của người Việt, đặc biệt là bản sắc văn hoá của các dân tộc thiểu số sinh sống trên dải đất này. Đây chính là nguồn lực to lớn cho sự phát triển kinh tế - xã hội của Quảng Ninh hôm nay, đồng thời cũng tạo ra một dòng chảy văn hoá trong huyết mạch của mỗi người. Những giá trị văn hoá của Phật giáo Trúc Lâm Yên Tử và hệ thống chùa chiền cảnh quan của nó, rồi những di tích lịch sử cùng với những di sản văn hoá phi vật thể mà Quảng Ninh đang sở hữu và không gian cảnh quan biển đảo là tiềm năng to lớn của Quảng Ninh để phát triển trong hiện tại và tương lai.

- Những nét văn hoá đó đang được người Quảng Ninh bảo tồn và phát huy như thế nào, theo góc nhìn của Giáo sư?

+ Từ một tỉnh chỉ biết đến những mỏ than được khai thác hàng trăm năm qua, những vùng rừng núi dân tộc thiểu số khó khăn, những người thợ mỏ từ tứ xứ về đây bán sức lao động để kiếm miếng cơm manh áo, Quảng Ninh hôm nay đã khang trang sạch đẹp thành nơi đáng sống, nơi phát triển mạnh mẽ nhất miền Bắc. Cùng với tiềm năng kinh tế thì Quảng Ninh đang phát triển trong dòng chảy về mọi mặt mà văn hoá Hạ Long là điểm nhấn trong bức tranh chung ấy để cho dòng chảy văn hoá càng thông suốt và mạnh mẽ. Nhất là thời gian gần đây, tỉnh đã ban hành và triển khai các nghị quyết về văn hoá. Cùng với việc triển khai các Nghị quyết của Trung ương Đảng về văn hoá thì việc triển khai các nghị quyết nói trên của Quảng Ninh thực sự đã đem lại nguồn sinh khí mới.
Có thể nói, dòng chảy văn hoá Quảng Ninh không nằm ngoài dòng chảy văn hoá Việt Nam, song nó có những nét độc đáo riêng do bối cảnh tự nhiên và xã hội. Từ đó, tạo nên sự đa dạng phong phú cho cả nước. Chính sự đa dạng ấy, làm cho Quảng Ninh có thế mạnh, có ưu thế riêng so với các tỉnh khác. Mà việc khai thác nó không chỉ góp phần vào sự phát triển của bản thân Quảng Ninh mà còn làm cho hình ảnh và vai trò của đất nước ta càng nổi bật trong nền văn hoá nhân loại.

- Theo Giáo sư, văn hoá dân gian ở Hạ Long có gì đặc biệt cần khai thác để phát triển du lịch?

+ Văn hoá văn nghệ dân gian ở di sản thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long chính là những sự kiện, câu chuyện truyền thuyết, giai thoại trong suốt chiều dài lịch sử tạo nên vẻ thần bí, uy nghi, hấp dẫn, thu hút sự tò mò khám phá bất tận của du khách đến thăm Vịnh. Chỉ cần mỗi người Việt Nam khi nghe những câu chuyện đấy, mà một lần trong đời đến thăm Vịnh thôi thì chúng ta đã có một lượng khách rất lớn, chưa kể hàng triệu lượt khách quốc tế cũng rất bị cuốn hút bởi kỳ quan này.

- Bên cạnh văn hoá biển, Quảng Ninh còn có nhiều giá trị đậm nét về văn hoá công nhân mỏ, văn hoá các dân tộc thiểu số. Giáo sư đánh giá như thế nào về các vùng văn hoá này?

+ Chỉ riêng đời sống văn hoá, những phong tục tập quán sinh hoạt hằng ngày, những thực hành tín ngưỡng của đồng bào các dân tộc Quảng Ninh cũng đã là một kho tàng văn hoá văn nghệ dân gian đồ sộ, đầy tiềm năng, có thể khai thác để phát triển công nghiệp văn hoá. Quảng Ninh có nhiều trò chơi dân gian đặc sắc, nhiều diễn xướng dân gian phong phú. Nhiều lễ hội dân gian của các dân tộc Dao, Tày, Sán Chay, Sán Dìu đã được phục dựng và duy trì tổ chức sôi nổi. Các giá trị văn hoá của đồng bào các dân tộc Quảng Ninh có thể khai thác để du khách trải nghiệm trong các mô hình du lịch homestay cùng sinh hoạt vui chơi trải nghiệm đi lễ hội với cộng đồng. Như thế văn hoá văn nghệ sĩ tạo ra sự cố kết đoàn kết cộng đồng, xây dựng đời sống văn hoá ở cơ sở, đồng thời tăng cường giao lưu quốc tế góp phần phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương.

Quảng Ninh còn có những nghề thủ công truyền thống đặc sắc như chế tác than đá, đan lát, đóng thuyền truyền thống có thể khai thác để làm các sản phẩm mỹ nghệ thành quà lưu niệm bán cho du khách xa gần. Các sản phẩm dệt thổ cẩm của đồng bào các dân tộc cũng nên được chú ý ở góc độ sản phẩm lưu niệm.

- Trong quá trình khai thác vốn quý văn hoá dân gian, chúng ta cần chú ý những gì, thưa Giáo sư?

+ Các hiện tượng văn hoá văn nghệ dân gian luôn luôn thay đổi gắn liền với sự đổi thay trong đời sống người dân. Vì thế cần nghiên cứu những thực hành văn hoá văn nghệ dân gian vốn có từ trước đến nay xem trải qua thời gian nó có thay đổi gì không, thay đổi thế nào có phù hợp với xu thế và đời sống đương đại hay không. 

Một vấn đề tiếp nữa đối với việc tìm hiểu và khai thác văn hoá dân gian trong đời sống hiện đại cũng cần đưa văn hoá vào đời sống mới thông qua sáng tạo của các nghệ sĩ hiện đại. Cần khuyến khích các nghệ sĩ, nghệ nhân tìm tòi sáng tạo các tác phẩm văn hoá mới dựa trên các giá trị văn hoá dân gian địa phương là một nhiệm vụ đặt ra cho các nhà nghiên cứu và nhà quản lý hiện nay. 

Khai thác văn hoá văn nghệ dân gian trong phát triển công nghiệp văn hoá đang là một xu hướng mới, mà Quảng Ninh có cơ hội lớn khi là một tỉnh có sự phát triển du lịch mạnh mẽ và ngành công nghiệp văn hoá đang thu hút cả sự đầu tư trí tuệ lẫn tài chính cực kỳ phát triển. Đây là nhiệm vụ quan trọng mà văn hoá văn nghệ dân gian có thể tích cực tham gia.

- Xin cảm ơn Giáo sư về cuộc trò chuyện này!