Tín ngưỡng thờ Đông Hải Đại vương của người miền biển

Quảng Ninh là vùng đất lưu giữ nhiều giá trị văn hoá tâm linh gắn liền với biển cả, trong đó có tín ngưỡng thờ Đông Hải Đại vương. Danh xưng Đông Hải Đại vương là vị thần của biển Đông gắn với truyền thuyết về các nhân vật lịch sử của các triều đại khác nhau.

Theo PGS.TS Trần Thị An, Khoa Công nghiệp văn hoá và Di sản học, Trường Khoa học liên ngành và Nghệ thuật, Đại học Quốc gia Hà Nội, có một quá trình di sản hoá tín ngưỡng thờ cúng Đông Hải Đại vương ở Quảng Ninh và một số vùng biển khác. Một dải vùng đồng bằng duyên hải Bắc Bộ, Đông Hải Đại vương được đồng nhất với Đoàn Thượng, vị thủ lĩnh nổi tiếng vào cuối thời Lý ở vùng đất Hưng Yên và Hải Phòng ngày nay. Truyền thuyết kể rằng, ông đã hiển linh, phù trợ nhân dân, phù hộ các vị vua đánh giặc và được vua Lê Thái Tổ phong là Đông Hải Đại vương. Uy linh của ông lan rộng khắp vùng duyên hải Đông Bắc và được thờ cúng ở nhiều nơi.

Tại Quảng Ninh có đền Cái Bầu thờ Đông Hải Đại vương Đoàn Thượng, tương truyền Đoàn Thượng đã từng đem hết gia sản riêng phát chẩn cho dân làng nghèo đói. Truyền thuyết kể rằng, khi làm quan dưới triều Lý, Đoàn Thượng được giao trấn thủ miền ven biển Đông Bắc, ông đã giúp dân khai khẩn ruộng hoang, đắp đê ngăn mặn, dạy dân cày cấy, dẹp nạn đạo tặc. Tác giả Vũ Thị Đào, trong luận văn thạc sĩ của mình đã thống kê 280 nơi thờ Đông Hải Đại vương Đoàn Thượng ở phía Bắc. Điểm nhìn này đã định hình một vùng biển phía Đông với tên gọi Biển Đông (Đông Hải). 

Theo một số thần tích, Đông Hải Đại vương không phải là một nhân vật cụ thể như Đoàn Thượng mà là danh xưng chung chỉ những anh hùng, tướng lĩnh có công bảo vệ vùng biển. Đặc biệt, Quảng Ninh có 2 trong "tứ vị nam tử" của Trần Quốc Tuấn là Trần Quốc Nghiễn và Trần Quốc Tảng đều là Đông Hải Đại vương. Điều này khá dễ hiểu bởi Quảng Ninh xưa là nơi địa bàn chiến lược của nhà Trần, hai vị danh tướng nhà Trần được thờ cúng với danh xưng Đông Hải Đại vương được thờ ở đền Đức Ông Trần Quốc Nghiễn và đền Cửa Ông.
Đền Trần Quốc Nghiễn ban đầu là một miếu thờ Đông Hải Đại vương với hy vọng được che chở gió to sóng cả biển khơi. Sau đó, không rõ vào thời gian nào, Đông Hải Đại vương được đồng nhất với Trần Quốc Nghiễn. Tại đền Đức Ông ở Bến Đoan có một bia đá mặt chính khắc trang trọng dòng chữ “Trần triều Hưng Vũ vương Đông Hải Đại vương chứng giám”.

Còn Trần Quốc Tảng được thờ ở nhiều nơi hơn. Hầu như ở các làng chài ven biển Quảng Ninh đều có miếu, đình, đền thờ vọng Đông Hải Đại vương Trần Quốc Tảng. Nổi bật nhất là đền Cửa Ông là di tích quốc gia đặc biệt. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam, Trần Quốc Tảng được suy tôn là Đức Đệ Tam Phó Súy Đông Hải Đại vương, còn trong nghi thức hầu đồng người ta thường thỉnh ông là Đức Ông Đệ Tam hay Đệ Tam Đức Thánh Ông Cửa Suốt Cửa Đông. Qua thời gian, hình tượng Đức Ông đã trở thành chỗ dựa tinh thần cho ngư dân thêm vững tâm trước sóng gió.

Cùng với đền Cửa Ông, còn có nơi khác ở Quảng Ninh thờ Trần Quốc Tảng như: Làng Ninh Dương tổng Vạn Ninh (nay là phường Móng Cái 2), đình làng Cái Chiên phối thờ Bản lộ đô thống Đông Hải Đại vương, đền Xã Tắc phối thờ Trần Quốc Tảng cùng các vị long thần, thổ địa bản thôn. Đình Quất Đông thuộc địa phận thôn 2, xã Hải Đông (nay là phường Móng Cái 3) phối thờ Hưng Nhượng Đông Hải Đại vương Thượng đẳng thần. Một số làng chài khác cũng tôn thờ chư vị thủy thần và phối thờ Đông Hải Đại vương làm thành hoàng.

Tín ngưỡng thờ Đông Hải Đại vương có lẽ còn liên quan đến địa danh Hải Đông xưa - tức Quảng Ninh ngày nay. Theo học giả Phan Huy Chú: “An Bang (Quảng Yên) 3 đời Đinh, Lê, Lý gọi là đạo Hải Đông, Trần đổi làm lộ Hải Đông, sau đổi là lộ An Bang". Còn theo học giả Đào Duy Anh, dưới thời Lý Trần, lộ Hải Đông tương đương Quảng Ninh hiện nay, gồm châu Yên Bang có 8 huyện: An Bang (Hoành Bồ xưa), An Lập (một phần Yên Hưng xưa), An Hưng (một phần Yên Hưng xưa), Tân An (nửa phía Tây tỉnh Hải Ninh cũ), Chi Phong, Đại Độc (đảo Cái Bầu hiện nay), Vạn Ninh (phần phía Đông tỉnh Hải Ninh cũ), Vân Đồn (đặc khu Vân Đồn hiện nay). 

Theo PGS.TS Trần Thị An, sự đa dạng trong truyền thuyết và tục thờ Đông Hải Đại vương đã một mặt tạo nên tính kết nối của không gian biển, một mặt tạo nên không gian mở cho tín ngưỡng thờ Đông Hải Đại vương. Điều làm nên sức sống bền bỉ của tín ngưỡng này chính là các sinh hoạt văn hoá dân gian. Không gian lễ hội là nơi người dân không chỉ tưởng nhớ công lao của vị thần biển mà còn gửi gắm ước vọng mùa biển bội thu, sóng yên gió lặng.

Trong nhịp sống hiện đại, tín ngưỡng thờ Đông Hải Đại vương vẫn giữ nguyên giá trị là sợi dây nối liền quá khứ hiện tại, góp phần tạo thành bản sắc văn hoá biển. Việc bảo tồn và phát huy tín ngưỡng này không chỉ giúp gìn giữ một nét đẹp văn hoá truyền thống mà còn khẳng định tinh thần hướng biển, khát vọng chinh phục biển của người Quảng Ninh.