Vùng đất phong phú di sản tư liệu

Quảng Ninh không chỉ là vùng đất giàu truyền thống lịch sử, văn hóa mà còn sở hữu một kho tàng di sản tư liệu quý giá. Các loại tư liệu này bao gồm từ tư liệu Hán Nôm, tiếng Pháp, bản đồ, ảnh chụp thời Pháp thuộc, cho đến hiện vật và sắc phong còn lưu giữ trong cộng đồng. Hệ thống di sản tư liệu phản ánh quá trình hình thành, biến đổi và phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa Quảng Ninh trong nhiều thế kỷ.

Kho tư liệu Hán Nôm ở Quảng Ninh ghi lại đời sống tín ngưỡng, phong tục tập quán của cư dân vùng biển, hệ thống sắc phong, văn bia, khoán lệ, thơ văn Hán Nôm, hương ước, sách cổ đều là nguồn tư liệu quý giúp nghiên cứu văn hoá dân gian, đồng thời góp phần định vị giá trị di sản văn hóa phi vật thể của tỉnh.

Một mảng tư liệu quan trọng khác là các tài liệu tiếng Pháp hình thành trong giai đoạn Pháp thuộc (1858-1954). Đó là những tài liệu hành chính, báo cáo kỹ thuật, bản đồ, ảnh chụp về hoạt động khai thác mỏ than, xây dựng cảng biển, cũng như quá trình đô thị hóa tại mảnh đất Quảng Ninh xưa. Các hồ sơ khai thác mỏ, thống kê lao động cũng như tư liệu về đời sống công nhân dưới ách thuộc địa phản ánh bức tranh toàn diện về một giai đoạn đầy biến động. Tư liệu Pháp ngữ là những chứng cứ sống động về sự hình thành của trung tâm công nghiệp than đá lớn nhất cả nước. Di sản tư liệu Quảng Ninh giúp phục dựng lịch sử phát triển công nghiệp than, một trong những cái nôi giai cấp công nhân Việt Nam.

Kho ảnh, bản đồ và bản vẽ kỹ thuật do Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp (EFEO), Trung tâm Lưu trữ quốc gia cùng các cơ quan lưu trữ tại Pháp và Việt Nam đang gìn giữ, phản ánh rõ nét diện mạo kinh tế - xã hội Quảng Ninh thời kỳ thuộc địa. Đặc biệt, các bức ảnh về đời sống công nhân mỏ, kiến trúc thuộc địa (nhà thờ, bệnh viện, công sở) là tư liệu vô giá cho việc nghiên cứu và phục dựng lịch sử.

Ngoài tư liệu Hán Nôm và tiếng Pháp, Bảo tàng Quảng Ninh còn lưu giữ nhiều tư liệu ảnh, bản đồ từ đầu thế kỷ XX, ghi lại quá trình hình thành đô thị mỏ, sự biến đổi cảnh quan tự nhiên và văn hóa vùng Đông Bắc. Các bộ sưu tập này đang từng bước được số hóa, phục vụ công chúng và nghiên cứu.

Quảng Ninh không chỉ là Vùng mỏ mà còn là vùng đất giao thoa văn hóa. Di sản tư liệu khảo cổ, ngôn ngữ, dân tộc học bằng tiếng Pháp và Hán Nôm cung cấp dữ liệu quan trọng để nghiên cứu về văn hóa Hạ Long, Thương cảng Vân Đồn cũng như đời sống văn hoá các dân tộc Quảng Ninh.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc khai thác, bảo tồn và phát huy giá trị di sản tư liệu trở thành một nhiệm vụ cấp thiết. Mặc dù giàu tiềm năng, Quảng Ninh vẫn đối mặt với nhiều thách thức nếu không bảo quản kịp thời có thể hư hỏng, mất tư liệu gốc. Tại cuộc tọa đàm “Di sản và Tư liệu: Tiềm năng hợp tác và phát triển bền vững tại Quảng Ninh” do Tổ chức Đại học Pháp ngữ (AUF), Viện Pháp tại Việt Nam (Insitut Francais), Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp phối hợp với Bảo tàng Quảng Ninh vừa tổ chức trong tháng 8 vừa qua, các chuyên gia đều đã khẳng định vai trò trung tâm của Quảng Ninh trong việc kết nối nghiên cứu di sản, du lịch và phát triển bền vững.

Thông qua hệ thống lưu trữ của Viện Viễn Đông Bác cổ, Thư viện Quốc gia Pháp, cùng các trung tâm lưu trữ tại Việt Nam, di sản tư liệu Quảng Ninh trở thành cầu nối hợp tác quốc tế. Đây là cơ hội để Quảng Ninh tham gia vào mạng lưới nghiên cứu liên ngành về di sản tư liệu và phát triển du lịch văn hóa bền vững. Tư liệu tiếng Pháp và Hán Nôm có thể được khai thác để phục dựng các địa danh, sự kiện, kiến trúc lịch sử tại các địa danh Quảng Yên, Hải Ninh, Đông Triều, Vân Đồn xưa. Qua đó, góp phần xây dựng các công trình khoa học về lịch sử, xã hội và văn hóa Quảng Ninh.

Việc xây dựng cơ sở dữ liệu số đa ngôn ngữ (Việt - Pháp - Anh) về di sản tư liệu Quảng Ninh là xu hướng tất yếu giúp hình thành các công cụ tìm kiếm thông minh, triển lãm ảo 3D để quảng bá di sản tới công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ. Từ di sản tư liệu, Quảng Ninh có thể xây dựng tuyến du lịch “Di sản Vùng mỏ” khám phá lịch sử ngành than, các kiến trúc Pháp hoặc là kết hợp với di tích khảo cổ Vân Đồn, văn hóa Hạ Long và trải nghiệm đời sống cộng đồng dân tộc thiểu số. Đây là hướng đi quan trọng để gắn kết di sản tư liệu với phát triển du lịch văn hóa lịch sử.

Cũng từ di sản tư liệu, Quảng Ninh có thể phát triển các sản phẩm lưu niệm, sách ảnh, triển lãm nghệ thuật, thậm chí ẩm thực gắn với lịch sử mỏ. Điều này không chỉ quảng bá hình ảnh Quảng Ninh mà còn tạo nguồn thu cho kinh tế địa phương. Các chuyên gia cũng đưa ra nhiều khuyến nghị quan trọng, như: Số hoá và bảo quản tư liệu, đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực có kỹ năng khai thác và bảo tồn di sản tư liệu, gắn kết di sản với phát triển bền vững, phát triển các chương trình giáo dục di sản trong trường học, khơi dậy niềm tự hào của người dân Quảng Ninh về lịch sử địa phương.

Di sản tư liệu ở Quảng Ninh không chỉ là minh chứng cho quá trình phát triển lịch sử - văn hóa của vùng đất mỏ, mà còn là nguồn lực quý giá để thúc đẩy nghiên cứu khoa học, giáo dục và phát triển du lịch bền vững. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế, việc bảo tồn và khai thác di sản tư liệu theo hướng hiện đại, số hóa, gắn kết với kinh tế - xã hội sẽ mở ra cơ hội lớn cho Quảng Ninh khẳng định vị thế của mình - một trung tâm di sản, văn hóa và du lịch hàng đầu Việt Nam.