Kho tàng di sản tư liệu tiếng Pháp

Bảo tàng Quảng Ninh đang lưu giữ một kho tàng di sản tư liệu tiếng Pháp là những trang ký ức bằng hình ảnh, bản đồ, văn bản hành chính từ thời kỳ Pháp thuộc. Kho tàng di sản tư liệu này được đánh giá là nguồn sử liệu quý không chỉ mở ra một cánh cửa để nghiên cứu lịch sử văn hoá, mà còn là tiềm năng lớn để phát triển du lịch. 

Ngày 8/8/2025, tại Bảo tàng Quảng Ninh, Tọa đàm “Di sản và Tư liệu: Tiềm năng hợp tác và phát triển bền vững” đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Một trong những nội dung nổi bật được đề cập là hệ thống di sản tư liệu tiếng Pháp hiện lưu giữ tại Bảo tàng gồm: Tài liệu hành chính, bản đồ, bản vẽ kỹ thuật từ năm 1911-1955 của các công ty than của người Pháp để lại; ảnh khai thác than, kiến trúc thuộc địa, cùng đời sống công nhân mỏ và người dân địa phương. Những tài liệu này không chỉ có giá trị lịch sử, mà còn góp phần khắc họa diện mạo kinh tế - xã hội Quảng Ninh trước năm 1955.

Trong số các tài liệu, có thể kể đến bộ ảnh do nhiếp ảnh gia François-Henri Schneider ghi lại cảnh khai thác tại mỏ Kế Bào năm 1890. Bộ ảnh này phản ánh không khí lao động của phu mỏ An Nam và phu người Hoa, hạ tầng đường ray, cầu cảng thời kỳ đầu công nghiệp hóa Vùng mỏ. Hay như những bức ảnh màu đầu tiên (giai đoạn 1914-1921) của tác giả Léon Busy, nhiếp ảnh gia người Pháp, theo ủy nhiệm của nhà tài phiệt Albert Kahn, đã chụp hơn 1.300 bức ảnh màu tại Đông Dương, trong đó có trên 60 bức về Quảng Ninh. Đây được xem là những bức ảnh màu sớm nhất về Vịnh Hạ Long, Hòn Gai, Cẩm Phả. 

Bên cạnh ảnh là những bản vẽ kỹ thuật, bản đồ khai thác mỏ giai đoạn 1911-1955. Các tài liệu của SFCT và Sở Địa lý Đông Dương không chỉ mô tả ranh giới mỏ than, tuyến đường sắt vận tải, mà còn cung cấp bức tranh tổng thể về quá trình quy hoạch đô thị thuộc địa tại các khu vực khai mỏ Hạ Long, Cẩm Phả, Đông Triều. 

Theo TS Nguyễn Hương Giang, Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp tại Hà Nội, di sản tư liệu tiếng Pháp không chỉ đơn thuần là chứng tích lịch sử, mà còn là cơ sở khoa học để nghiên cứu liên ngành lịch sử, khảo cổ, dân tộc học, văn hóa đô thị và công nghiệp.

Từ những trang tư liệu, các nhà nghiên cứu có thể phục dựng lịch sử ngành Than, tái hiện hoạt động sản xuất, đời sống phu mỏ, quá trình hình thành đô thị mỏ Hòn Gai, Cẩm Phả xưa. Đồng thời có thể khám phá văn hóa kiến trúc, tìm hiểu hệ thống nhà thờ, công sở, bệnh viện, khu nghỉ dưỡng người Pháp xây dựng tại Quảng Ninh đầu thế kỷ XX. Những tư liệu này cũng là nguồn để so sánh, đối chiếu nguồn sử liệu, kết nối với tư liệu Hán Nôm, tài liệu dân gian, để có bức tranh toàn diện hơn về lịch sử vùng đất Quảng Ninh xưa. Đặc biệt, tư liệu ảnh thời Pháp thuộc mang lại những chi tiết mà văn bản khó tả hết được như: Khuôn mặt khắc khổ của người phu mỏ, cảnh xe goòng kéo than, màu sắc nguyên bản của trang phục và phong cảnh Hạ Long hơn một thế kỷ trước.

Dù tiềm năng lớn, việc khai thác hệ thống di sản tư liệu tiếng Pháp còn gặp nhiều khó khăn với nguy cơ thất lạc, mai một nhiều ảnh, phim chưa được số hóa, một số bị sao chép trôi nổi trên mạng mà không ghi nguồn gốc, dễ dẫn đến sai lệch thông tin. Cùng với đó, nguồn nhân lực còn hạn chế về ngoại ngữ (trong đó có tiếng Pháp) và kỹ năng khai thác tư liệu lưu trữ.

Bên cạnh giá trị khoa học, hệ thống tư liệu Pháp ngữ còn mở ra hướng phát triển bền vững cho du lịch Quảng Ninh. Tại toạ đàm, các chuyên gia đề xuất xây dựng tuyến du lịch “Di sản Vùng mỏ”. Tham gia vào tour này, khách tham quan sẽ trải nghiệm hành trình qua các di tích kiến trúc Pháp ở Hòn Gai, Cẩm Phả, Mạo Khê, kết hợp trưng bày ảnh tư liệu gốc, tạo cảm giác “sống lại” không khí Vùng mỏ xưa. Đồng thời có thể số hóa toàn bộ tư liệu, tổ chức triển lãm trực tuyến, tái dựng phố cổ Hạ Long, cảng Hòn Gai bằng công nghệ thực tế ảo; xây dựng thành các bộ sách ảnh, bưu thiếp, mô hình, phim tài liệu dựa trên tư liệu tiếng Pháp vừa quảng bá du lịch, vừa lan tỏa giá trị lịch sử.

Việc bảo tồn, nghiên cứu và phát huy hệ thống tư liệu này không chỉ giúp Quảng Ninh hiểu rõ hơn quá khứ của mình, mà còn mở ra cơ hội để biến lịch sử thành tài sản văn hóa – du lịch độc đáo, đưa Quảng Ninh trở thành điểm đến hấp dẫn trên bản đồ di sản thế giới.