Để quản lý bảo vệ và phát huy tốt giá trị di sản

Cụm di tích danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc không chỉ nằm ở khu vực tỉnh Quảng Ninh, mà còn có các phần ở tỉnh Bắc Ninh và TP Hải Phòng, tạo thành quần thể di sản liên tỉnh đòi hỏi công tác phối hợp liên ngành, liên địa phương để quản lý thống nhất và phát huy giá trị di sản.

Quần thể di sản mới được UNESCO công nhận tạo ra cơ hội lớn về du lịch và quảng bá văn hóa, nhưng cũng dễ dẫn đến hiện tượng thương mại hóa quá mức, phá vỡ tính chân thật của di sản, tính thiêng của di tích, đặc biệt là ở vùng lõi. Trong quần thể có các cơ quan quản lý nhà nước, các doanh nghiệp kinh doanh du lịch, cộng đồng người Dao Thanh Y, chùa chiền, thiền viện, các đơn vị quản lý môi trường… Sự phân tán vai trò dẫn tới dễ chồng chéo, bất cập nếu không có sự điều phối hiệu quả. Đó là những thách thức cần phải vượt qua dựa trên sự phối hợp trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản.

Riêng Quảng Ninh, từ trước khi Yên Tử được UNESCO công nhận, đã chú trọng tuyên truyền phát triển du lịch “không đô thị hóa di sản, mà hiện đại hóa cách tiếp cận bền vững”. Cũng tại Quảng Ninh, để phát triển bền vững trong sự liên kết, sợi dây kết nối này diễn ra ở 2 di sản thế giới Hạ Long và Yên Tử.

Theo GS.TS. Nguyễn Văn Kim, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, Phó Tổng Thư ký, Trưởng Ban Hợp tác quốc tế, Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, khi Quần thể di tích - danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được UNESCO ghi danh Quảng Ninh sẽ có hai không gian sáng tạo văn hóa là Vịnh Hạ Long và Yên Tử (một ở núi cao và một ở biển cả). Hai di sản đó sẽ là đôi cánh nâng tầm văn hóa và vị thế khu vực, quốc tế của tỉnh Quảng Ninh.

Ở phạm vi liên tỉnh, 3 địa phương cần xây dựng kế hoạch quản lý tổng thể liên tỉnh thành phố, tích cực đào tạo, nâng cao năng lực cho cán bộ quản lý; xây dựng quy chuẩn đồng bộ về môi trường, từ xử lý rác thải, giám sát tiếng ồn, giám sát lượng du khách, đến cảnh báo nguy cơ từ biến đổi khí hậu. Việc này đã từng triển khai bởi các ban quản lý di tích, thông qua hoạt động tập huấn, lồng ghép vào quy hoạch bảo tồn di sản.  

Thêm nữa, cần sự kết nối giữa cộng đồng Dao Thanh Y ở chân núi Yên Tử hiện là chủ thể tham gia cung cấp dịch vụ homestay, thủ công mỹ nghệ, ẩm thực bản địa... với các doanh nghiệp lớn như Công ty CP Phát triển Tùng Lâm giúp nâng cao hiệu quả kinh tế xã hội, văn hóa. Tuy nhiên, cần giám sát để tránh mô hình phát triển manh mún, thiếu chuyên nghiệp. Đồng thời, cần thực hiện các chương trình truyền thông chung giữa 3 tỉnh, thành phố với nội dung song ngữ để quảng bá giá trị di sản; tổ chức hội thảo quốc tế; đầu tư sáng tạo thương hiệu di sản và lồng ghép giáo dục bảo tồn vào trường học, trưng bày triển lãm ở cộng đồng dân cư địa phương.

Ở quy mô lớn hơn cần thành lập ban điều phối liên tỉnh, thành phố theo mô hình “giám sát cấp vùng” gồm đại diện Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch các tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh, TP Hải Phòng, Bộ Văn hoá - Thể thao và Du lịch, Ủy ban UNESCO Việt Nam. Đồng thời, tập huấn kỹ năng bảo tồn di tích, quản lý dòng người tham quan, kỹ năng phục vụ khách du lịch tâm linh, tuyên truyền nâng cao nhận thức và kỹ năng cho cộng đồng địa phương. Sự phối hợp quản lý chuyên nghiệp, thống nhất giữa 3 tỉnh, thành phố giúp bảo đảm nguyên tắc bảo tồn di sản theo tiêu chuẩn UNESCO, đảm bảo tính xác thực của di tích, bền vững và hài hòa cảnh quan văn hóa.

Đối với quần thể di tích danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc, sự công nhận của UNESCO chỉ là điểm khởi đầu và chắc chắn không có điểm kết thúc. Để đảm bảo di sản quần thể Yên Tử tỏa hào quang bền vững, phát triển hài hòa, cần một hệ thống phối hợp liên tục, đồng bộ giữa 3 tỉnh, thành phố và các bên liên quan. Chỉ khi cùng hành động thì công tác phát huy giá trị di sản mới thực sự đem lại hiệu quả cao nhất.