“Di sản thế giới cần tuân thủ các tiêu chuẩn cao hơn theo Công ước quốc tế của UNESCO”

Quần thể di sản Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản văn hoá thế giới dạng chuỗi đầu tiên của Việt Nam, với nhiều di tích nằm cách xa nhau trên địa bàn 3 địa phương là Quảng Ninh, Bắc Ninh và Hải Phòng. Tính hiệu quả, sự kết nối trong quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị một di sản có tính đặc thù như thế nhận được sự quan tâm của nhiều người. Chia sẻ về góc nhìn của mình, TS. Nguyễn Văn Anh (ảnh), người đã có nhiều năm gắn bó với công tác nghiên cứu, khảo cổ các di tích ở Quảng Ninh, hiện là Giám đốc Bảo tàng Lịch sử và Văn hóa, Trường Đại học KHXH-NV Hà Nội, đã có những gợi mở đáng quan tâm.

- Quần thể di tích - danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc vừa qua đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hoá thế giới. Theo ông thì câu chuyện bảo tồn, phát huy giá trị một Di sản văn hoá thế giới sẽ có sự khác biệt như thế nào so với các di tích trước đây? + Chắc chắn là có nhiều điểm khác. Công tác bảo tồn, phát huy giá trị khu di sản trước đây cơ bản tuân thủ quy định của pháp luật Việt Nam, với nhiều quy định cũng đã nội địa hóa một số Công ước quốc tế về di sản mà Việt Nam đã phê chuẩn. Tuy nhiên, khi đã được ghi danh là Di sản văn hoá thế giới thì di sản được coi là tài nguyên văn hoá chung của nhân loại, do vậy nó phải tuân thủ đầy đủ các quy định về bảo tồn di sản theo các Công ước quốc tế của UNESCO. Theo đó, các tiêu chuẩn cũng sẽ khác, cao hơn theo các quy định của UNESCO; quy trình triển khai các dự án trùng tu, tôn tạo sẽ chặt chẽ hơn, bên cạnh sự giám sát của Bộ VH-TT&DL còn được giám sát bởi các tổ chức của UNESCO. Đặc biệt là việc tuân thủ kế hoạch quản lý di sản đã được UNESCO chấp nhận, phê chuẩn trong bộ hồ sơ đệ trình.

- Quảng Ninh có 5 điểm, cụm di tích nằm trong Quần thể di sản thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc. Đây chỉ là 5 trong tổng số hàng chục điểm, cụm di tích thuộc các khu di tích nhà Trần, Yên Tử, Bạch Đằng trên địa bàn. Vậy về nhận thức thì những cụm/điểm di tích còn lại ấy sẽ có ý nghĩa thế nào trong quần thể?

+ Các điểm di tích thuộc Quần thể Di sản thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc vẫn nằm trong chỉnh thể với tổng số các di tích hiện tồn tại. Đơn cử như Thái Miếu, am - chùa Ngoạ Vân vẫn nằm trong tổng số các lăng tẩm, đền, miếu, chùa tháp của nhà Trần tại khu vực Đông Triều trước đây (nay thuộc các phường Bình Khê, An Sinh - PV), là minh chứng cho quê hương của nhà Trần. Tương tự như vậy, các hệ thống chùa tháp liên quan tới Phật giáo Trúc Lâm thì không chỉ được xây dựng dưới thời Trần mà còn được xây dựng dưới các thời kỳ khác, gắn với quá trình tồn tại và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm…

Do đó, các di tích được công nhận là điểm nhấn, là minh chứng làm sáng rõ câu chuyện của Hồ sơ đệ trình, còn trong tổng thể, các di tích này là hợp phần quan trọng trong tổng thể hệ thống di tích đền miếu, lăng tẩm của vương triều Trần và quần thể chùa tháp của Thiền phái Trúc Lâm trên dãy Yên Tử…

Ngay trong những khuyến nghị của UNESCO, UNESCO cũng có khuyến nghị về việc điều chỉnh phần quy hoạch để làm sao bao trùm nhằm đảm bảo các di tích không tách rời hệ thống và đảm bảo các di tích được bảo vệ đầy đủ. Và trong tương lai, khi mà hội đủ các điều kiện, chúng ta có thể tiếp tục đệ trình UNESCO mở rộng vùng di sản thế giới, giống như Di sản thế giới Cố đô Huế hay Vịnh Hạ Long có thể công nhận nhiều lần chứ không chỉ một lần.

- Thực tế hiện nay, Yên Tử đón cả triệu khách/năm, có doanh nghiệp đầu tư hàng nghìn tỷ đồng khai thác du lịch văn hoá tâm linh gắn với di sản nhưng ngược lại như Bạch Đằng, khu di sản nhà Trần vẫn loay hoay tìm hướng khai thác khả dĩ. Theo ông thì Quảng Ninh nên làm gì để thu hút doanh nghiệp đầu tư vào di sản cũng như phát huy được nét khác biệt giữa các khu di tích Yên Tử, Bạch Đằng, nhà Trần?

+ Yên Tử là một vùng văn hoá tâm linh rộng lớn, linh thiêng mà du khách có thể dễ dàng cảm nhận và họ tới Yên Tử để được cảm nhận khí thiêng nơi đất Phật, thế là đủ, thậm chí nhiều du khách chọn đến với Yên Tử năm này qua năm khác.

Di sản Bạch Đằng lại có đặc điểm rất khác Yên Tử. Di tích thu hút những người có nhu cầu tìm hiểu giá trị của di sản, quy mô thu hút du khách cũng sẽ khác với Yên Tử. Vì thế, ở Bạch Đằng muốn thu hút được du khách thì cần phải đầu tư nghiên cứu và diễn giải di tích giúp người xem có thể dễ dàng hiểu và cảm nhận được giá trị lịch sử, văn hóa gắn với di tích. Việc trưng bày di tích gốc mà không có sự diễn giải di tích như hiện nay của di tích Bạch Đằng thật khó có thể thu hút du khách.

Về việc diễn giải câu chuyện của di tích Bạch Đằng, tất nhiên đây là việc không dễ nhưng tôi cho rằng có nhiều cách, chẳng hạn như áp dụng công nghệ khôi phục lại các trận đánh năm xưa. Từ đó giúp du khách có thể hình dung được những cọc gỗ giờ đây còn hiện hữu đã tham gia vào trận chiến Bạch Đằng năm 1288 như thế nào, thậm chí công nghệ có thể giúp người xem có cảm nhận như đang tham dự vào cuộc chiến… Muốn làm được điều đó thì việc nghiên cứu và diễn giải phải đi trước; kỹ thuật và công nghệ chỉ là giải pháp, cốt lõi vẫn phải từ nghiên cứu.

Thêm nữa, khu vực Bạch Đằng hiện chưa có những hệ thống dịch vụ hỗ trợ du khách giống như Yên Tử và các địa điểm khác. Vấn đề là nếu là hạ tầng thì có thể mời doanh nghiệp đến làm nhưng khâu quy hoạch để kể câu chuyện đã diễn ra tại các di tích đó như nào thì hiện nay Bạch Đằng chưa làm được, mà chưa làm được quy hoạch thì không doanh nghiệp nào sẵn sàng đầu tư.  

- Quần thể di sản thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là di sản liên vùng, không chỉ các di tích ở 3 địa phương Quảng Ninh, Bắc Ninh, Hải Phòng mà di tích trên địa bàn cũng có sự cách xa về vị trí địa lý. Theo ông làm sao để kết nối các di sản này trong câu chuyện quản lý, khai thác giá trị di sản?

+ Tôi cho rằng, với 3 vùng di sản ở Quảng Ninh thì ít nhất chúng ta có thể khai thác theo 2 khía cạnh khác biệt. Thứ nhất, Yên Tử - nhà Trần là câu chuyện kết nối liên quan tới Phật giáo Trúc Lâm, có sự lồng ghép 2 yếu tố nhà Trần và Trúc Lâm. Bản thân câu chuyện xuất gia tu hành và đắc đạo, giảng pháp, độ tăng của Phật hoàng Trần Nhân Tông mô phỏng lại quá trình xuất gia tu hành và đắc đạo của Phật Thích Ca Mâu Ni và những điểm đánh dấu quan trọng trong cuộc đời tu hành của Ngài là các điểm thánh tích, cho nên có thể kết nối Yên Tử - Ngoạ Vân và các điểm khác nữa để tạo thành một tour tuyến tham quan giống như tuyến của Tứ Bồ Đề Tâm gắn với thánh tích của Đức phật Thích Ca Mâu Ni ở Ấn Độ.

Thứ hai, với Bạch Đằng có thể kết nối tour tham quan chiến trận Bạch Đằng năm xưa từ bên này của Quảng Ninh sang khu vực Lưu Kiếm, Lưu Kỳ, Tràng Kênh của Hải Phòng, Thiên Long Uyển ở phường Hoàng Quế (tỉnh Quảng Ninh). Trong đó, Bạch Đằng là di tích liên quan trực tiếp đến chiến trường, trận địa cọc trên sông do Trần Hưng Đạo chỉ huy; còn khu vực bên sông của Hải Phòng và Thiên Long Uyển được nhận định liên quan tới các cánh quân của hai vua Trần năm 1288.

Cách làm này có thể áp dụng tương tự với các di tích ở Bắc Ninh và Hải Phòng cũng như kết nối không gian giữa 3 tỉnh, thành trong vùng di sản. Để làm được điều này thì các địa phương phải chủ động liên kết với nhau. Và kỵ nhất là việc cực đoan hoá, tuyệt đối hoá giá trị di tích của mình theo kiểu “chỗ này mới là thiêng nhất”, mà cần diễn giải mỗi điểm/cụm di tích là một phần của câu chuyện.

Như vậy, khi tuyên truyền thì tuyên truyền theo ý nghĩa của câu chuyện, mỗi vị trí có ý nghĩa, giá trị riêng của mình, tạo thành tổng thể một câu chuyện hoàn chỉnh. Điều này bắt nguồn từ nhận thức mà dẫn đến hành động, cần có sự liên kết, hỗ trợ nhau trong tuyên truyền, quảng bá để du khách có được thông tin cần thiết, đầy đủ, toàn diện nhất.

- Nhìn ra thế giới, như một số nước ở châu Á cũng có nhiều kinh nghiệm quý trong quản lý các Di sản văn hoá thế giới. Theo ông, Quảng Ninh có thể học hỏi điều gì không?

+ Quần thể Di sản thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là di tích dạng chuỗi, câu chuyện của di sản thể hiện ở những di tích có khoảng cách khá xa nhau nên công tác quản lý có sự phức tạp. Vậy nên chúng ta có thể học hỏi cách quản lý các di tích trong khu vực Nana (Nhật Bản), nơi có nhiều di tích khác nhau thì người ta phân quyền quản lý cho các địa điểm, nhưng tất cả đều phải tuân thủ quy định và nguyên tắc.

Ở Việt Nam thì ở mỗi địa phương lại có một bộ máy quản lý nhưng việc vận hành và triển khai thực hiện công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị thì các đơn vị ở ba địa phương phải tuân thủ các quy định thống nhất chứ không thể mỗi địa phương lại quản lý theo một tiêu chuẩn, một cách khác nhau.

- Xin cảm ơn ông về cuộc trò chuyện!