“Cái nôi" nuôi dưỡng, lan tỏa nét đẹp văn hóa người Sán Dìu

Mang đậm nét văn hóa đặc sắc và lưu giữ nguyên vẹn nhiều giá trị truyền thống, gia đình người Sán Dìu chính là không gian cội nguồn, nơi bảo tồn, gìn giữ, trao truyền tiếng nói, dân ca, nghi lễ và tri thức dân gian qua nhiều thế hệ.

Theo ghi chép, người Sán Dìu cư trú tại Quảng Ninh đã hàng trăm năm, tập trung chủ yếu ở các địa phương: Cẩm Phả, Vân Đồn, Hoành Bồ, Tiên Yên, Hải Hà... Họ sinh sống thành từng “sơn” - những cụm dân cư nhỏ với vài chục nóc nhà. Trong cấu trúc cộng đồng ấy, gia đình không chỉ là đơn vị kinh tế tự cung tự cấp mà còn là tế bào văn hóa, nơi phong tục, tập quán và tri thức dân gian được vun đắp và gìn giữ qua từng thế hệ.

Chuyên gia Trần Quốc Hùng (Trung tâm Nghiên cứu, Bảo tồn và Phát triển văn hóa Sán Dìu Việt Nam), người tham gia nhiều dự án nghiên cứu về người Sán Dìu ở Quảng Ninh, chia sẻ: Với người Sán Dìu, gia đình chính là hạt nhân giữ lửa văn hóa truyền thống. Từ tiếng nói, dân ca, nghề thủ công đến các nghi lễ vòng đời..., tất cả đều bắt đầu từ chính trong từng nếp nhà. Muốn bảo tồn văn hóa Sán Dìu một cách bền vững phải bắt đầu từ gia đình, nơi khởi nguồn và lan tỏa bản sắc.

Một trong những nét văn hoá có tính biểu tượng của người Sán Dìu là Soọng cô, loại hình dân ca trữ tình đặc trưng. Những làn điệu ấy không xuất hiện từ sân khấu hay lễ hội lớn mà cất lên từ mái hiên nhà, nơi người bà, người mẹ ru con bằng lời hát dịu dàng; nơi bên bếp lửa, ông cha kể chuyện xưa, truyền lửa yêu thương và lòng tự hào về cội nguồn. Chính trong không gian ấm cúng ấy, dân ca được nuôi dưỡng, làm mới và hòa cùng hơi thở thời đại.

Không dừng lại ở đó, gia đình người Sán Dìu còn là một “trường học” đặc biệt, nơi mỗi thành viên vừa là học trò, vừa là người thầy. Các nghi lễ như cấp sắc, đại phan, cưới hỏi, mừng thọ... đều diễn ra tại nhà với sự chuẩn bị công phu của cả dòng họ. Mỗi hành động, lời khấn, món ăn truyền thống đều mang theo bài học sâu sắc về phong tục, tín ngưỡng và đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”. Những giá trị vật thể như nếp nhà, bàn thờ, trang phục, vật dụng nghi lễ… không nằm yên trong viện bảo tàng mà hiện diện sống động trong từng nhịp sống gia đình.

Đặc biệt, gia đình còn là “trường học đầu đời” của văn hóa phi vật thể. Tiếng mẹ đẻ của người Sán Dìu thuộc ngữ hệ Hán - Tạng, tuy dùng chữ Hán nhưng có âm đọc riêng, được truyền qua lời ru, câu chúc, bài hát. Những điệu Soọng cô ngân vang từ thuở bé đến lễ cưới, lễ mừng thọ, lễ cấp sắc... giúp kết nối ngôn ngữ với cảm xúc và ký ức văn hóa, tạo nên sự tiếp nối tự nhiên và bền bỉ.

Gắn bó chặt chẽ với văn hóa tinh thần ấy là vai trò đặc biệt của thầy cúng, người giữ gìn tri thức tâm linh của cộng đồng. Họ truyền dạy các nghi lễ, điệu múa gậy, múa đèn, hát chúc… và việc “học cúng” thường được truyền từ cha sang con như thầy đồ dạy chữ ngày xưa, một hình thức bảo tồn mang đậm tính gia đình và kế thừa. Từ những thầy cúng nối đời, đến những bà mẹ truyền nghề làm thuốc nam, thêu váy áo, dạy hát dân ca..., vai trò của gia đình trong bảo tồn tri thức dân gian là không thể thay thế. Văn hóa không chỉ là kiến thức mà còn là lối sống. Trong đó, người già là kho tàng sống, người trẻ là người tiếp lửa và tổ ấm chính là chiếc nôi bền vững nuôi dưỡng văn hóa trường tồn.

Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại hóa, nhiều giá trị truyền thống đang đứng trước nguy cơ mai một. Từ cày bừa gỗ, ghế tre đến tập quán ăn mặc, cư trú, hát múa… dần bị thay thế bởi lối sống công nghiệp. Không ít người trẻ không còn biết hát dân ca, đan lát hay hiểu các phong tục cổ truyền.

Vì vậy, bảo tồn văn hóa Sán Dìu cần được cụ thể hóa bằng các chương trình hành động gắn với từng gia đình, từng cộng đồng, nơi văn hóa được gìn giữ bằng chính đời sống hằng ngày. Trên hành trình gìn giữ bản sắc giữa dòng chảy của xã hội hiện đại, các gia đình người Sán Dìu tại Quảng Ninh đang âm thầm đóng vai trò như những “pháo đài văn hóa”, nơi gìn giữ nét riêng, nơi tiếp nối và lan tỏa những giá trị truyền đời.