Quảng Ninh được ví như một "Việt Nam thu nhỏ", không chỉ nổi tiếng với non nước kỳ vĩ mà còn là nơi hội tụ của những mạch nguồn văn hóa bất tận. Trong kỷ nguyên mới, khi guồng quay phát triển kinh tế ồ ạt có thể cuốn đi những giá trị xưa cũ, Quảng Ninh đã chọn cho mình một con đường riêng: Nuôi dưỡng văn hóa bằng tình yêu, bảo tồn bằng ý chí và lan tỏa bằng cả trái tim. Đây chính là cách mà tỉnh đã và đang gìn giữ những giá trị cốt lõi, tạo nên bản sắc độc đáo, bền vững.

Có một mạch nguồn lặng lẽ mà mãnh liệt, vẫn chảy ngầm trong từng lớp đất, trong vách đá rêu phong, trong những âm vang của hát then, trống hội, tiếng mõ chùa Yên Tử… Đó là dòng chảy của bản sắc văn hóa Quảng Ninh - miền đất nơi con người không chỉ sống trên những vỉa than đen mà còn sống bằng ký ức văn hóa hào sảng, bằng tinh thần kiêu hãnh của những người mở núi, lấn biển. Trong nhịp điệu không ngừng nghỉ của hội nhập và chuyển đổi số, tỉnh Quảng Ninh đã không chỉ giữ được dòng chảy văn hóa ấy, mà còn khơi dậy, lan tỏa để biến nó thành nguồn lực nội sinh quan trọng, đồng hành cùng sự phát triển kinh tế - xã hội nhanh, bền vững của tỉnh.

Vào hồi 13 giờ 02 phút ngày 12/7/2025 (giờ Paris), tức 18 giờ 02 phút ngày 12/7/2025 (giờ Việt Nam), tại Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản Thế giới (UNESCO) diễn ra từ ngày 06-16/7/2025 tại Thủ đô Paris, Cộng hòa Pháp, Giáo sư Nikolay Nenov (Bulgaria) - Chủ tịch Kỳ họp đã chính thức gõ búa công nhận Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc (thuộc địa bàn các tỉnh Quảng Ninh, Bắc Ninh và thành phố Hải Phòng) là Di sản Văn hóa Thế giới. Cột mốc lịch sử này không chỉ là niềm tự hào của Quảng Ninh mà còn mở ra cơ hội mới trong gìn giữ, phát huy và lan tỏa giá trị Di sản.

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc, với Phật giáo Trúc Lâm làm cốt lõi, được thành lập vào thế kỷ XIII bởi các vua nhà Trần, đặc biệt là vai trò của Phật hoàng Trần Nhân Tông. Bắt nguồn từ cảnh quan núi thiêng Yên Tử của Quảng Ninh, Phật giáo Trúc Lâm đại diện cho một hệ thống triết lý và tinh thần khoan dung, vị tha của Phật giáo, kết hợp hài hòa giữa Phật giáo Đại thừa với đạo đức Nho giáo, vũ trụ quan Đạo giáo và tín ngưỡng bản địa Việt Nam. Quần thể khu di sản nối tiếp này bao gồm núi thiêng, suối nguồn tâm linh, chùa chiền, am thiền, con đường hành hương, bia ký, cảnh quan nghi lễ - tất cả cùng thể hiện tư tưởng và thực hành sống động của Phật giáo Trúc Lâm. Bắt nguồn và gắn bó chặt chẽ với thiên nhiên, văn hóa của vùng núi Yên Tử, các địa điểm này phản ánh quan niệm về đạo trị quốc, tu dưỡng tâm linh và sống hài hòa với thiên nhiên. Việc duy trì thực hành các nghi lễ tại các địa điểm này, cùng với sự phát triển sinh động của Phật giáo Trúc Lâm ở Việt Nam và quốc tế, khẳng định rằng khu di sản này là một cảnh quan văn hóa sống động, mang giá trị đặc biệt ở cả cấp độ quốc gia và toàn cầu - phản ánh các giá trị và tinh thần yêu chuộng hòa bình, tự cường và bao dung.

Việc Yên Tử cùng Vĩnh Nghiêm và Côn Sơn, Kiếp Bạc trở thành Di sản Văn hóa thế giới không chỉ thêm một lần nữa khẳng định hướng đi đúng đắn của tỉnh Quảng Ninh khi nỗ lực bảo tồn vẹn nguyên những giá trị văn hoá ngàn năm, nhiệt thành lan toả những giá trị ấy để đóng góp cho kho tàng văn hóa của nhân loại, mà còn minh chứng cho khát vọng nâng tầm văn hóa Quảng Ninh ra ngoài biên giới quốc gia.

Không dừng lại ở những giá trị vật thể, Quảng Ninh hiểu rằng linh hồn của văn hóa nằm ở con người, và tài sản lớn nhất của Quảng Ninh là những "bảo tàng sống" đang tồn tại trong lòng các cộng đồng dân tộc. Như câu chuyện về người giữ lửa thầm lặng cho văn hóa người Tày giữa bạt ngàn núi rừng Bình Liêu - Nghệ nhân ưu tú Lương Thiêm Phú. Trong khi nhiều giá trị truyền thống có nguy cơ bị mai một, ông đã lặng lẽ làm công việc của một người giữ lửa: tự tay chế tác đàn Tính, mở các lớp truyền dạy hát Then cho thế hệ trẻ, biến điệu hồn của dân tộc Tày trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân. Bà Hoàng Thị Viên (sinh năm 1957, khu Nà Làng, xã Bình Liêu) cũng là một trong những nghệ nhân cao tuổi vẫn tích cực tham gia dạy hát Then, biểu diễn hát Then tại các dịp lễ hội, các chương trình giao lưu nghệ thuật ở cả trong và ngoài tỉnh. Được nghe bà Viên truyền dạy hát Then cho các em thiếu nhi mới thấm thía được hết tình yêu bà dành cho làn điệu dân ca quê hương. Từng ngón tay của nghệ nhân gảy thuần thục trên dây đàn Tính, hòa quyện trong giọng hát nhẹ nhàng mà khiến người nghe say đắm, lưu luyến đến lạ. 

Với đóng góp thầm lặng bằng tình yêu dành cho văn hoá dân gian, những người như ông Thiêm, bà Viên đã trở thành một trong những biểu tượng sống động về sự kiên định, về ý thức bảo tồn những giá trị cội nguồn. Họ không phải nghệ sĩ nổi tiếng, nhưng lại là những “hạt nhân văn hóa” theo đúng nghĩa, đang từng ngày góp phần gìn giữ sợi dây nối liền giữa quá khứ và hiện tại, để điệu hát Then mượt mà, da diết vẫn vang vọng trên những đỉnh núi, không bị lãng quên giữa nhịp sống hiện đại. Nhờ sự gìn giữ và lưu truyền của những tấm gương sáng, Bình Liêu đã đưa hát Then vào kế hoạch bảo tồn và phát triển, biến những nét văn hóa này trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, mang lại sinh kế bền vững cho người dân địa phương.

Bà Nguyễn Thị Hạnh, Phó Chủ tịch UBND tỉnh, chia sẻ: "Bản sắc văn hóa và giá trị con người Quảng Ninh là tài sản vô giá và là động lực để phát triển tỉnh...". Bởi vậy, văn hóa Quảng Ninh giờ đây không còn bó hẹp trong phạm vi địa phương, mà đã được lan tỏa, trở thành một "đại sứ" thầm lặng nhưng hiệu quả nhất trong kỷ nguyên mới.

Câu chuyện bảo tồn, phát huy và lan toả giá trị văn hoá của Quảng Ninh bắt đầu không chỉ từ một tuyên bố chính trị, mà là từ một nhận thức sâu sắc: Phát triển phải đi kèm gìn giữ giá trị, tăng trưởng không thể tách rời cội rễ văn hóa. Năm 2018, Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh ban hành Nghị quyết số 11-NQ/TU về phát triển văn hóa và con người Quảng Ninh đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững. Đây không chỉ là một quyết sách mang tính chiến lược, mà còn là bước ngoặt tư duy: văn hóa được đưa về vị trí trung tâm của các trụ cột phát triển. Từ đó, hàng loạt hành động cụ thể được triển khai. HĐND tỉnh ban hành 8 nghị quyết chuyên đề, UBND tỉnh xây dựng và thực hiện 27 đề án, kế hoạch cụ thể với nguồn lực lên tới hàng nghìn tỷ đồng, trải dài trên nhiều lĩnh vực: bảo tồn di sản, nâng cao đời sống tinh thần, phát triển công nghiệp văn hóa, giáo dục giá trị đạo đức, truyền thống.

Tiếp nối tinh thần ấy, Nghị quyết số 17-NQ/TU (ban hành năm 2023) đã tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của việc phát huy giá trị văn hóa và sức mạnh con người, coi đây là "nguồn lực nội sinh, động lực, nền tảng cho sự phát triển nhanh, bền vững". Để nghị quyết phát huy hiệu quả, tỉnh Quảng Ninh đã đẩy mạnh công tác tuyên truyền và mạnh dạn đầu tư nguồn lực lớn để thực hiện. 

Hiện Quảng Ninh có 637 di tích lịch sử, văn hóa được kiểm kê và hơn 2.800 di sản văn hóa phi vật thể được ghi nhận. Chỉ trong ba năm gần đây, Quảng Ninh đã đầu tư gần 3.000 tỷ đồng để tu bổ, tôn tạo hơn 120 di tích, trong đó có các công trình trọng điểm, như: Khu di tích đền Cửa Ông, chùa Yên Tử, đình Trà Cổ, đình Lục Hồn… Gần 70 lễ hội truyền thống được tổ chức đều đặn hàng năm, thu hút hàng triệu lượt khách trong và ngoài nước. Riêng lễ hội Yên Tử năm 2024 đã đón gần 2 triệu lượt du khách, không chỉ để hành hương mà còn để trải nghiệm một không gian văn hóa tâm linh đặc sắc của Phật giáo Trúc Lâm.

Tính đến hết năm 2024, toàn tỉnh đã có hơn 420 câu lạc bộ văn hóa dân gian hoạt động thường xuyên, với hơn 6.500 hội viên, trong đó có nhiều em nhỏ học tiểu học, trung học tham gia tích cực. Điều này không chỉ giúp bảo tồn văn hóa mà còn tạo ra một thế hệ kế cận đầy triển vọng.

Quảng Ninh không ngừng nỗ lực đưa việc giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá vào từng chủ trương phát triển. Trong tư duy quản trị mới, “con người Quảng Ninh” được xác định là trung tâm, từ đó, các chương trình đào tạo, truyền dạy, phát triển nhân lực văn hóa - nghệ thuật, bảo tồn nghệ nhân dân gian, khuyến khích khởi nghiệp sáng tạo trong lĩnh vực văn hóa số… được triển khai đồng bộ.

Tỉnh đã ban hành Quy định về việc thực hiện văn hóa công sở của cán bộ, công chức, viên chức, người lao động cơ quan, đơn vị khối Đảng, đoàn thể và chính quyền. Việc chăm lo xây dựng văn hóa trong Đảng, trong các cơ quan nhà nước và các tổ chức chính trị - xã hội được coi là nhân tố quan trọng để xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh. Đồng thời với đó thực hiện tốt các chuẩn mực đạo đức, chuẩn mực nghề nghiệp, Bộ quy tắc ứng xử để khắc sâu đặc trưng con người Quảng Ninh; tiếp tục nhân lên nét đẹp văn hóa công sở, văn hóa tổ chức, văn hóa doanh nghiệp, văn hóa doanh nhân, với ý thức thượng tôn pháp luật, dân chủ đi đôi với kỷ luật, kỷ cương, hướng đến xây dựng Quảng Ninh có "nền hành chính minh bạch, kinh tế phát triển, văn hóa đặc sắc, xã hội văn minh, nhân dân hạnh phúc”.

Bên cạnh đó, các địa phương cũng chú trọng đến công tác giáo dục văn hóa cho học sinh trên địa bàn, từ đó, củng cố niềm tự hào của thế hệ trẻ vào các giá trị nhân văn tốt đẹp, giá trị lịch sử; xây dựng cảm xúc, lý tưởng đúng đắn, góp phần xây dựng cuộc sống của bản thân, gia đình và xã hội ngày một tốt đẹp hơn. 100% các thôn, bản, khu phố  trên địa bàn tỉnh đều rà soát, sửa đổi, bổ sung quy ước, hương ước đảm bảo đúng quy định, trong đó thực hiện tốt nếp sống văn hoá, văn minh trong việc cưới hỏi, việc tang, lễ hội, mừng thọ… từ đó, người dân trên địa bàn tỉnh đã dần xóa bỏ những hủ tục, nếp sống sinh hoạt lạc hậu và tiếp thu có chọn lọc luồng văn hóa mới phù hợp với bản sắc vùng, miền, địa phương.

Có thể thấy rõ, văn hóa ở Quảng Ninh không còn là “bên lề” của phát triển. Nó là chất keo cố kết cộng đồng, là thương hiệu mềm để thu hút đầu tư, là động lực để định hình bản sắc. Văn hóa phát triển đã góp phần quan trọng thúc đẩy kinh tế - xã hội phát triển, an sinh xã hội được đặc biệt quan tâm, nhân dân đoàn kết, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng. Phát biểu trong Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021, lãnh đạo tỉnh Quảng Ninh đã khẳng định: “Chúng tôi không lựa chọn giữa kinh tế và văn hóa. Chúng tôi chọn văn hóa để làm nên một nền kinh tế đặc sắc và nhân văn.”

Quảng Ninh hôm nay đang viết tiếp câu chuyện của mình không chỉ bằng những con số tăng trưởng kinh tế, thu hút đầu tư, chỉ số hạnh phúc... mà bằng cả những âm thanh, hình ảnh, nhịp sống văn hóa đang thấm đẫm từng con phố, từng cánh đồng, từng bến cảng, từng vạt rừng, từng nếp nhà và từng ánh mắt người dân. Văn hóa, nếu được thắp lửa bởi tình yêu, bởi trí tuệ và trách nhiệm, sẽ không bao giờ cũ. Và nếu mỗi người dân Quảng Ninh đều gìn giữ, nâng niu và lan tỏa di sản ấy như hơi thở chính mình, thì dù phải đối mặt với nhiều khó khăn thách thức trong kỷ nguyên mới, bản sắc văn hóa, con người Quảng Ninh vẫn sẽ bền vững.