Phim tài liệu - Những khung hình kể chuyện

Không giống như phim truyện có kịch bản định sẵn, phim tài liệu “sống” bằng chất liệu đời thật. Mỗi khuôn hình là một mảnh ghép của hiện thực, mỗi nhân vật là một con người đang tồn tại với câu chuyện riêng. Vì vậy, có thể coi phim tài liệu là ngôn ngữ điện ảnh của sự thật với những khung hình biết kể chuyện. Và những người làm báo của Quảng Ninh luôn tận dụng thế mạnh của thể loại này để cho ra đời những bộ phim tài liệu với những góc nhìn đa chiều, những câu chuyện sống động về vùng đất, con người nơi đây.

Quảng Ninh qua lăng kính tài liệu

Nhà làm phim tài liệu nổi tiếng Pattricio Guzman từng nói: "Một quốc gia không có phim tài liệu giống như một gia đình không có album ảnh". Với thế mạnh phản ánh sự thật một cách khách quan, trung thực nhất qua những thước phim giàu tính thẩm mỹ, có chiều sâu tư liệu và cảm xúc nghệ thuật, phim tài liệu tự bản thân nó đã tạo nên sức hút với người làm nghề và đặc biệt là với khán giả. Vì vậy, tuy đây là thể loại khó nhưng luôn thôi thúc những người đam mê phim tài liệu nỗ lực vượt khó để mang tới những bộ phim hấp dẫn cho công chúng.

Quảng Ninh vốn là mảnh đất màu mỡ cho đề tài phim tài liệu. Sự hội tụ của vẻ đẹp thiên nhiên, văn hóa đa sắc màu cùng nhịp sống sôi động của một vùng đất giàu tiềm năng phát triển kinh tế - du lịch chính là những chất liệu quý giá để những bộ phim tài liệu ra đời.

Trong quá khứ, đã từng có một số bộ phim tài liệu về vùng đất, con người Quảng Ninh của các tác giả trung ương gây được tiếng vang với bạn bè quốc tế như bộ phim “Đầu sóng ngọn gió” của đạo diễn Ngọc Quỳnh đoạt Huy chương Vàng Liên hoan phim Mat-xcơ-va năm 1967 và giành giải Bông sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ nhất năm 1970. Phim “Quảng Ninh mảnh đất huyền thoại” được phát trên hãng truyền hình Pháp.

Năm 2016, Đoàn làm phim của Đài Truyền hình quốc gia Italia RAI đã thực hiện bộ phim tài liệu phát trong chương trình “TG2 Dossier” - một chuyên mục nổi tiếng về phim tài liệu. Bộ phim được ghi hình tại nhiều điểm du lịch nổi tiếng của Việt Nam, trong đó Vịnh Hạ Long là điểm nhấn đặc biệt. Qua đó, hình ảnh đất nước và con người Việt Nam nói chung, Quảng Ninh nói riêng được quảng bá tới đông đảo khán giả Italia.

Với Đài PT-TH Quảng Ninh khi xưa và nay là Trung tâm Truyền thông tỉnh Quảng Ninh, thể loại phim tài liệu luôn được quan tâm đầu tư, dù đây là một thể loại đòi hỏi nhiều thời gian, công sức, kinh phí bỏ ra để hoàn thành một tác phẩm. Bên cạnh các bộ phim tài liệu theo đặt hàng của tỉnh, của các sở, ban, ngành nhân các sự kiện kỷ niệm đặc biệt, đội ngũ làm phim của Trung tâm Truyền thông tỉnh Quảng Ninh cũng dành nhiều tâm huyết cho các tác phẩm ký sự, phim tài liệu về vùng đất, con người Quảng Ninh, cùng những nét văn hóa bản địa đặc sắc.

Có thể kể đến chùm “Ký sự Bình Liêu”, “Về miền Tiên Yên xanh”, bộ phim “Những hòn than kể chuyện”, “Bạch Đằng - Khúc tráng ca”, “Quảng Ninh - Hành trình đổi mới”, “Anh hùng lao động Nguyễn Ngọc Hàm - Người thầy thuốc của nhân dân”, hay gần đây là các tác phẩm Lửa báo Than, Thương cảng Vân Đồn - Thương cảng đầu tiên của nước Đại Việt, Vượt bão, Quảng Ninh Biên niên sử truyền hình, 70 năm giải phóng Vùng mỏ, VHNT Quảng Ninh - nửa thế kỷ sáng tạo, Phật Hoàng Trần Nhân Tông và danh thắng Yên Tử, Báo chí Quảng Ninh - những mốc son thế kỷ…

Một số phim tài liệu đã được nhận giải thưởng tại các kỳ Liên hoan Truyền hình toàn quốc. Đặc biệt, tác phẩm Kỳ quan Hạ Long của tác giả Tùng Bắc đã đoạt giải Nhì Liên hoan Điện ảnh, Truyền hình Thể thao và Du lịch quốc tế FICTS-Việt Nam lần thứ VI năm 2012.

Nhà báo Nguyễn Thế Lãm, Giám đốc Trung tâm Truyền thông tỉnh Quảng Ninh, cho biết: Bên cạnh các tin tức thời sự, phim tài liệu có thể coi là “linh hồn” của một cơ quan báo chí. Vì vậy, chúng tôi luôn chú trọng và khuyến khích các tác giả thực hiện những tác phẩm thuộc thể loại này. Những thước phim tài liệu không chỉ mang lại giá trị thông tin ở thời điểm nó ra đời, mà còn là những tư liệu hình ảnh vô cùng sống động, chân thực và quý giá cho thế hệ sau khi muốn nhìn lại lịch sử và những câu chuyện của vùng đất này.

Câu chuyện phía sau khuôn hình

Sức mạnh của phim tài liệu nằm ở khả năng kể chuyện bằng hình ảnh thông qua các thể loại đa dạng từ tài liệu chân dung, lịch sử, khoa học, điều tra, ký sự… Những góc máy cận cảnh biểu cảm, ánh sáng tự nhiên cùng âm thanh đời thường - tất cả hợp thành một ngôn ngữ biểu đạt riêng biệt. Một phim tài liệu tốt không chỉ cần góc quay đẹp hay nhạc nền cảm xúc mà quan trọng nhất là câu chuyện truyền tải phải chân thực và cảm xúc nhân vật không bị sắp đặt. Điều đó đòi hỏi người làm phim phải quan sát tinh tế, nắm bắt khoảnh khắc thật tự nhiên, biến dữ liệu hình ảnh thành một thông điệp có chiều sâu.

“Vượt bão” chính là bộ phim tài liệu điển hình cho khả năng kể chuyện bằng hình ảnh. Phim do nhóm tác giả phòng Thời sự - Trung tâm Truyền thông tỉnh Quảng Ninh thực hiện. Đúng như tên gọi, bộ phim này phản ánh tinh thần kiên cường vượt bão số 3 Yagi của người dân Quảng Ninh. Phim dài 30 phút với những hình ảnh đắt giá về sự tàn phá của cơn bão, những câu chuyện kể xúc động về tình người, tình quân dân trong cơn bão thế kỷ, là minh chứng rõ nét cho sức mạnh kể chuyện bằng hình ảnh trong phim tài liệu.

Là một trong những tác giả làm nên bộ phim tài liệu này, phóng viên Nguyễn Trang, Phòng Thời sự, Trung tâm truyền thông tỉnh Quảng Ninh, chia sẻ: Để ghi được những khuôn hình chân thực nhất, chúng tôi phải tác nghiệp trong điều kiện hết sức ngặt nghèo, không có đủ thời gian để sắp đặt máy móc, máy quay run bần bật vì gió, ống kính mờ đi vì nước, các phóng viên ở hiện trường cũng bị gió thổi bạt đi, nhiều khi còn không thể đứng vững. Nhưng chính trong hoàn cảnh đó, hình ảnh lại có sức tác động mạnh mẽ, trở nên sống động và giàu cảm xúc hơn mọi lời miêu tả. Chứng kiến những mất mát, sự tan hoang của Quảng Ninh sau bão, cảm giác đó bây giờ nhắc lại vẫn thật sự rất xót xa, nhưng cũng tự hào vì Quảng Ninh đã thực sự kiên cường vượt bão. Và chúng tôi đã cố gắng chuyển tải tất cả những cảm xúc đó vào bộ phim này.

Còn với bộ phim về Anh hùng lao động - Thầy thuốc nhân dân Nguyễn Ngọc Hàm, dù thời điểm làm phim khi đó nhân vật chính đã không còn, ekip làm phim gặp nhiều khó khăn trong việc tìm kiếm tư liệu và kết nối với các nhân vật liên quan, nhưng thông qua những hình ảnh còn lại, thông qua những câu chuyện của bạn bè, đồng nghiệp trong nước và quốc tế, những câu chuyện kể của gia đình và đặc biệt là những người bệnh đã được bác sĩ Nguyễn Ngọc Hàm cứu chữa, những di sản y đức và tình người mà Thầy thuốc nhân dân Nguyễn Ngọc Hàm để lại cho cuộc đời vẫn hiện lên vẹn nguyên và đầy xúc động trong phim.

Quay phim Xuân Hoàng, Phòng Văn nghệ - Thể thao - Giải trí, Trung tâm Truyền thông tỉnh, người thực hiện ghi hình bộ phim này chia sẻ: Trong quá trình quay bộ phim từ Bắc vào Nam, gặp gỡ những nhân vật đã từng là những người bạn, người đồng nghiệp của bác sĩ Hàm, họ đều dành một sự trân trọng và ngưỡng mộ rất lớn trước nhân cách và tài năng của ông. Tôi đã rất chú tâm lắng nghe những chia sẻ của họ trong quá trình phỏng vấn để có được những khuôn hình nhiều cảm xúc, kịp thời bắt được những chi tiết “đắt” như đôi mắt rưng rưng vì xúc động trước sự tận tụy và hi sinh của bác sĩ Hàm để cứu chữa cho bệnh nhân, hay nụ cười của những vị giáo sư đầu ngành Y, những người bạn từ Thụy Điển khi nhắc tới người bạn của mình - bác sĩ Nguyễn Ngọc Hàm.

Thử sức với phim tài liệu nhiều tập

Không dừng lại ở những bộ phim tài liệu 1 tập, một vài năm trở lại đây, các đạo diễn của Quảng Ninh đã thử sức với những bộ phim không lời bình, kể chuyện hoàn toàn bằng hình ảnh và đặc biệt là bắt tay vào thực hiện những bộ phim tài liệu nhiều tập, đồ sộ cả về dung lượng và nội dung phim.

Nhân kỷ niệm 60 năm thành lập tỉnh Quảng Ninh, năm 2023, Trung tâm Truyền thông tỉnh Quảng Ninh đã thực hiện bộ phim tài liệu “Quảng Ninh biên niên sử truyền hình” dài 13 tập, mỗi tập có thời lượng từ 25-30 phút, kết hợp giữa tư liệu lịch sử, lời bình và kỹ thuật đồ họa hiện đại. Bộ phim phản ánh quá trình hình thành, phát triển của vùng Đông Bắc trong hàng nghìn năm lịch sử; đặc biệt là giai đoạn 60 năm kể từ thời điểm thành lập tỉnh Quảng Ninh. Đây có thể coi là bộ phim tài liệu đồ sộ nhất về Quảng Ninh được thực hiện đến thời điểm hiện tại, tái hiện một dòng chảy ký ức qua những khung hình.

Để hoàn thành bộ phim này, ekip thực hiện đã phải chuẩn bị suốt cả năm trời và mất 6 tháng để gặp gỡ các nhân vật, phỏng vấn, ghi hình, dựng hậu kỳ bộ phim. Trong suốt quá trình đó, các nhóm tích cực tìm kiếm, tiếp cận, khai thác nhiều tư liệu, hình ảnh, tài liệu quý về Quảng Ninh từ Hãng phim Tài liệu khoa học Trung ương, Điện ảnh Quân đội Nhân dân, Đài Truyền hình Việt Nam, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia… trong đó có nhiều tài liệu lần đầu tiên được công bố trên sóng QTV.

Nhà báo Nguyễn Minh Toàn, phóng viên Phòng Thời sự, Trung tâm Truyền thông tỉnh, cho biết: Đây là tác phẩm có quy mô đồ sộ và tính chất rất đặc biệt, một bộ phim lịch sử với khối lượng thông tin lớn. Vì vậy, đòi hỏi chúng tôi phải thực hiện một cách tỉ mỉ, kỳ công trong từng khâu sản xuất, tham khảo nhiều tài liệu lịch sử, ý kiến của các chuyên gia để xây dựng đề cương kịch bản. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng gặp gỡ, lắng nghe câu chuyện từ các nguyên lãnh đạo tỉnh Quảng Ninh, các nhân chứng lịch sử. Đồng thời, tìm kiếm các tư liệu hình ảnh từ nhiều nguồn để chuyển tải một cách sinh động và đầy đủ các cột mốc lịch sử, tạo dựng một dòng chảy cảm xúc cho phim.

Sự kết hợp giữa ngôn ngữ hình ảnh, đồ họa và cách kể chuyện có tính kết nối các sự kiện một cách chặt chẽ, kết hợp với phỏng vấn nhân chứng lịch sử qua nhiều thời kỳ... đã khiến bộ phim tài liệu này của QMG tạo được sức lan tỏa mạnh mẽ.

Tiếp đó, Trung tâm Truyền thông tỉnh tiếp tục thực hiện series 5 tập phim tài liệu “Phật Hoàng Trần Nhân Tông và danh thắng Yên Tử” giành được giải Ba tại Liên hoan Truyền hình toàn quốc năm 2025. Đây cũng là bộ phim tài liệu công phu, tập hợp những thước phim đẹp nhất về Yên Tử qua 4 mùa, kể câu chuyện về hành trình tu hành, đắc đạo của Phật Hoàng Trần Nhân Tông gắn với di sản Yên Tử cũng như sự phát triển của Phật giáo Trúc Lâm trải qua các thời kỳ khác nhau.

Nhằm nâng cao chất lượng sản xuất các bộ phim tài liệu, hằng năm Trung tâm truyền thông tỉnh đều đặn cử các đạo diễn, biên kịch, quay phim của Trung tâm tham gia các khóa đào tạo ngắn hạn và chuyên sâu về phim tài liệu do Hội Nhà báo Việt Nam, Đài Truyền hình Việt Nam… tổ chức, mời các chuyên gia như Đạo diễn - Nghệ sĩ Nhân dân Lê Hồng Chương; Đạo diễn - Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Thước; chuyên gia âm thanh Nguyễn Đình Cảnh... về Quảng Ninh để trao đổi nghiệp vụ thực hiện các bộ phim tài liệu. Cách kể chuyện bằng hình ảnh trong phim luôn được đề cao, đặc biệt với xu thế làm phim tài liệu không lời bình. Nhờ đó chất lượng làm phim được nâng lên, dần tiệm cận hơn với cách làm phim hiện đại. Các vấn đề về âm thanh, ánh sáng, tiếng động, âm nhạc trong phim cũng được xử lý khéo léo và tinh tế hơn.

Ai đó đã từng ví von “tài liệu là liệu tài mà làm” bởi làm phim tài liệu ở địa phương không có điều kiện và trang bị tốt như các hãng phim, đài truyền hình quốc gia hoặc các đài truyền hình thành phố lớn trong cả nước. Nhưng chính tính bản địa ở từng địa phương lại làm nên sức hấp dẫn riêng có cho mỗi bộ phim tài liệu.

Thực tế phong phú cùng những chuyển động, đổi thay nhanh chóng của cuộc sống hôm nay đòi hỏi những người làm phim tài liệu truyền hình của Trung tâm Truyền thông Quảng Ninh không chỉ nhạy bén trong tìm kiếm đề tài làm phim, mà còn phải có những đổi mới, sáng tạo trong ngôn ngữ thể hiện, tìm tòi những hướng khai thác mới nhằm đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của người xem. Và sự đón nhận của công chúng với những bộ phim tài liệu trên sóng QTV đã thôi thúc những người làm phim không ngừng cố gắng trau dồi nghiệp vụ chuyên môn, làm tốt vai trò của người kể chuyện và lưu giữ thời gian qua những thước phim tài liệu quý giá.