Với vị trí địa lý, kinh tế, chính trị quan trọng, ngay từ rất sớm, Vùng mỏ Quảng Ninh đã có cơ sở cách mạng và cũng là địa bàn mà nhiều cán bộ lãnh đạo tiền bối của Đảng về xây dựng cơ sở, chỉ đạo đấu tranh. Từ mảnh đất này, dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và ngọn cờ của Đảng, các nhà lãnh đạo cách mạng tiền bối đã không quản ngại gian khổ, hy sinh, thúc đẩy sự phát triển của phong trào cách mạng ở Vùng mỏ, có những cống hiến to lớn trọn đời cho lý tưởng cách mạng, cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc. 

Khi Thực dân Pháp xâm lược, thiết lập bộ máy cai trị đất nước ta, để tăng cường vơ vét tài nguyên phục vụ lợi ích cho chính quốc, đầu năm 1888, chúng đã lập ra một công ty khai thác than đá lớn nhất nước Pháp mang tên Công ty Pháp mỏ than Bắc Kỳ (S.F.C.T) để khai thác than trên diện rộng từ Kế Bào (Cái Bầu), Mông Dương, Cẩm Phả, Hòn Gai, đến Vàng Danh, Mạo Khê. Đây là cơ sở công nghiệp có quy mô lớn ra đời đầu tiên ở Việt Nam và Đông Dương.

Những chính sách khai thác, bóc lột thuộc địa tàn bạo của thực dân Pháp đã vắt kiệt sức lao động của thợ mỏ, bần cùng hóa người nông dân, biến họ thành những người vô sản. Điều này đã khiến lực lượng công nhân mỏ ngày càng đông đảo, sống đoàn kết, quần tụ thành các xóm thợ, làng công nhân, khu phố thợ... Vùng mỏ đã trở thành một trong những “cái nôi” ra đời của đội ngũ công nhân mỏ Quảng Ninh nói riêng và giai cấp công nhân Việt Nam nói chung.

Hoạt động khai thác mỏ thời bấy giờ hoàn toàn thủ công, thợ mỏ làm việc trong môi trường vô cùng khổ cực “ăn cơm dương gian, làm việc âm phủ”. Hàng vạn thợ mỏ phải sống trong cảnh lầm than, bị vắt kiệt sức lao động, thậm chí còn chịu đựng khổ sai, đòn roi, đói rét. Bị áp bức cùng cực, thợ mỏ ngày càng đoàn kết, đồng tâm tạo thành một khối thống nhất để cộng hưởng sức mạnh đấu tranh chống lại ách áp bức hà khắc của thực dân và tay sai. Truyền thống “Kỷ luật và Đồng tâm” sớm được hình thành và hun đúc ở nơi này.

Ngay từ khi phong trào cách mạng mới bắt đầu hình thành, Vùng mỏ Quảng Ninh đã trở thành trường rèn luyện cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và giác ngộ ý thức giai cấp cho giai cấp công nhân Việt Nam. Vùng mỏ chính là trường học thực tiễn, tôi luyện ý chí kiên cường của các chiến sĩ cộng sản. 

Từ năm 1926 đến năm 1935, những người con ưu tú của cách mạng như các đồng chí: Nguyễn Văn Cừ, Hoàng Quốc Việt, Lê Thanh Nghị, Nguyễn Đức Cảnh, Hoàng Đình Giong, Vũ Văn Hiếu, Đặng Châu Tuệ… đều có hoạt động tại Vùng mỏ; là những người khai sinh, phát triển phong trào vô sản, phong trào cách mạng ở nơi này. Các đồng chí đều hoạt động trong các nhà máy, hầm mỏ từ Mạo Khê đến Cửa Ông.

Người đầu tiên có công xây dựng, phát triển tổ chức quần chúng cách mạng trong công nhân Vùng mỏ trước khi có Đảng là đồng chí Hoàng Quốc Việt (Hạ Bá Cang). Ngay từ những ngày cách mạng nước ta còn trong trứng nước, đồng chí Hoàng Quốc Việt đã đến với phong trào công nhân để vô sản hoá. Năm 1926, đồng chí Hoàng Quốc Việt về Đông Triều làm thợ nguội ở mỏ Mạo Khê. Trong thời gian làm thợ này, cuộc sống cơ cực của người công nhân mỏ xứ thuộc địa đã giúp đồng chí sớm hình thành ý thức đấu tranh chống áp bức, bất công. “Ra mỏ không chỉ trốn thoát sự truy nã của mật thám, cảnh sát, không chỉ để kiếm việc làm mà còn mang theo tinh thần, phương pháp đấu tranh truyền bá vào công nhân mỏ”- trong cuốn sách “Những chặng đường nóng bỏng” (NXB Lao động, 1985) đồng chí Hoàng Quốc Việt đã viết.

Đồng chí vừa lao động để kiếm sống, vừa tranh thủ tuyên truyền giác ngộ công nhân qua những tâm sự về thời cuộc, về những tấm gương của những nhà yêu nước cách mạng tiền bối, về Cách mạng Tháng Mười Nga để thợ mỏ có cảm tình với cách mạng. Năm 1927, trên cơ sở huy động lực lượng từ các tổ chức, đồng chí Hạ Bá Cang lãnh đạo khoảng 100 công nhân mỏ bãi công. Cuộc bãi công kéo dài 1 tuần thì thất bại vì diễn ra tự phát, không được chuẩn bị kỹ. Tuy nhiên, bãi công cũng đã để lại bài học kinh nghiệm vô cùng quý giá cho phong trào công nhân, đồng thời làm cho bọn cai ký, chủ mỏ phải dè chừng mà bớt hà khắc, đánh đập công nhân mỏ.

Với Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ, nhà lãnh đạo xuất sắc của Đảng ta và của cách mạng Việt Nam, Quảng Ninh cũng chính là nơi đồng chí đã trưởng thành nhanh chóng trong phong trào của giai cấp công nhân Vùng mỏ. Từ chàng trai trẻ 15 tuổi sớm giác ngộ, hăng hái tham gia các hoạt động và trở thành hội viên của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, đến cuối năm 1928, đồng chí được tổ chức Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên giới thiệu về hoạt động “vô sản hóa” ở mỏ than Vàng Danh. Đây là lần đầu tiên Nguyễn Văn Cừ sống "ba cùng" với giai cấp công nhân (cùng ăn, cùng ở và cùng làm), để rồi suốt đời phấn đấu hy sinh vì lý tưởng của giai cấp đó, trở thành người lãnh đạo cao nhất trong phong trào cách mạng Vùng mỏ Đông Bắc của Tổ quốc. Ngày 23/2/1930, tại căn nhà nhỏ đơn sơ hẻo lánh, cạnh xóm thợ phía Nam của Mỏ Mạo Khê đã diễn ra lễ kết nạp đảng viên và thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam tại khu mỏ Quảng Ninh. Đây là Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên được thành lập tại Khu mỏ Quảng Ninh.

Mặc dù thời gian hoạt động của đồng chí Nguyễn Văn Cừ ở Quảng Ninh không dài, nhưng những cống hiến của đồng chí đã có vai trò quyết định quan trọng đến phong trào cách mạng khu mỏ, đặc biệt là vai trò chỉ đạo hình thành tổ chức cơ sở đảng đầu tiên ở Khu mỏ Quảng Ninh cuối năm 1929, đầu năm 1930, mở ra một bước ngoặt quan trọng trong phong trào công nhân Vùng mỏ Quảng Ninh và tạo nền móng vững chắc cho sự phát triển của Đảng bộ tỉnh Quảng Ninh ngày nay.

Tháng 9 năm 1930, đồng chí Trần Phú cũng đã chọn về Vùng mỏ để khảo sát phong trào công nhân Quảng Ninh nhằm có thêm tài liệu khởi thảo Cương lĩnh chính trị của Đảng ta. Tại vùng đất này, đồng chí đã được chứng kiến công nhân mỏ đấu tranh với các hình thức khác nhau cùng truyền thống đấu tranh được hun đúc mạnh mẽ. Từ đó, đồng chí càng tin vào sức mạnh giác ngộ, vào năng lực cách mạng vốn của người công nhân Việt Nam. 

Trong các nhà lãnh đạo cách mạng tiền bối của Đảng gắn bó với Vùng mỏ phải kể tới các đồng chí Vũ Văn Hiếu và Đặng Châu Tuệ. Đầu năm 1928, chàng thanh niên Vũ Văn Hiếu tìm đường ra mỏ Hà Tu (Hòn Gai) và xin vào làm phu đâm trục ở Sở Mới, sau đó một thời gian chuyển sang làm phu gạt đầu đường. Được tôi luyện trong phong trào công nhân mỏ, đến tháng 11/1929, đồng chí trở thành người đảng viên cộng sản lớp đầu tiên của Đảng ta. Đồng chí nhanh chóng trưởng thành, ngay từ tháng 10/1930, đã là Bí thư Đặc khu ủy đầu tiên của Khu mỏ Quảng Ninh.

Cũng trong năm 1928, Đảng viên trẻ Đặng Châu Tuệ chia tay quê hương để ra Cẩm Phả, xin làm phụ xe ô tô tuyến Cẩm Phả - Cửa Ông. Sau đó, chàng trai Đặng Châu Tuệ làm thầy ký cho Nhà máy sàng tuyển Cửa Ông, gắn bó với công nhân, tìm hiểu đời sống của họ để cảm hóa họ. Cuối năm 1928, đồng chí Đặng Châu Tuệ thành lập Chi bộ Đảng Thanh niên ở Cửa Ông và Cẩm Phả, trực thuộc Thành ủy Hải Phòng. Đặng Châu Tuệ cùng một số đồng chí khác xuất bản báo Than và dạy chữ quốc ngữ cho công nhân và trở thành chủ bút của báo Than.

Ngày 23/2/1930, chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên ở Quảng Ninh thành lập tại Mạo Khê và đồng chí Đặng Châu Tuệ được bầu là Bí thư Chi bộ. Báo Than được khôi phục, xuất bản và Bí thư Chi bộ Đặng Châu Tuệ đã cùng với đảng viên Vũ Thị Mai tiếp tục phụ trách tờ báo, cũng là những người chủ chốt làm báo Than. Các bài báo của báo Than đến tay công nhân, quần chúng đã cổ vũ đấu tranh, thúc đẩy phong trào cách mạng của công nhân phát triển nhanh…

Có thể thấy, chính việc được các cán bộ lãnh đạo xuất sắc, tiêu biểu của Đảng thường xuyên đến hoạt động xây dựng cơ sở, phong trào công nhân trong hệ thống mỏ than ở Mạo Khê, Uông Bí, Vàng Danh, nhà máy kẽm Quảng Yên, Hồng Gai, Cẩm Phả, Mông Dương ngày một phát triển. Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời đã thắp sáng lên ngọn lửa đấu tranh ở Vùng mỏ.

Liên tục từ năm 1930 đến năm 1939 đã nổ ra nhiều phong trào đấu tranh cách mạng đòi quyền dân sinh, dân chủ, chống chính sách áp bức, bóc lột nặng nề của thực dân Pháp. Tiêu biểu là cuộc Tổng đình công của hơn 30.000 công nhân mỏ, nổ ra ngày 12/11/1936, buộc chủ mỏ phải chấp nhận các yêu sách của công nhân. Cuộc đấu tranh giành thắng lợi vẻ vang, mở ra một thời kỳ mới cho giai cấp công nhân Việt Nam, đó là thời kỳ đấu tranh có tổ chức, có phương pháp đúng đắn và có sự lãnh đạo của Đảng, đánh dấu bước trưởng thành của công nhân mỏ, tạo tiền đề cho những thắng lợi sau này mà tiêu biểu là thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945. 

Trong sự nghiệp đấu tranh cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quan tâm chăm lo xây dựng đội ngũ cán bộ cho Đảng; đào luyện, bồi dưỡng, hình thành nên lớp lớp cán bộ, những học trò đức độ, tài năng xuất sắc, trong số đó phải kể đến những nhà lãnh đạo tiền bối tiêu biểu của Đảng.

Ngay từ khi Đảng ta mới hình thành cũng như trong quá trình phát triển của Đảng, Khu mỏ Quảng Ninh là một trong những nơi được Trung ương Đảng đặc biệt quan tâm. Những lúc phong trào phát triển thuận lợi cũng như những lúc phong trào gặp khó khăn, Trung ương Đảng luôn chăm chú theo dõi, cử những cán bộ có uy tín, có năng lực đến Khu mỏ chỉ đạo trực tiếp. Phong trào công nhân Khu mỏ, bằng cuộc đấu tranh gian khổ, kiên trì và quyết liệt với quân thù đã trở thành lò lửa cách mạng rèn đúc và trưởng thành của nhiều cán bộ ưu tú. Với những cống hiến lớn lao cho phong trào cách mạng ở Vùng mỏ, cho Đảng và dân tộc ta, nhiều đồng chí lãnh đạo tiền bối tiêu biểu của Đảng đã ghi dấu tại các địa điểm của Vùng mỏ Quảng Ninh trong thời kỳ hoạt động cách mạng ở đây.

Không chỉ thời kỳ hoạt động ở Vùng mỏ và các địa phương khác, ngay cả khi bị giặc bắt, giam cầm và tra tấn nhưng nhiều đồng chí như Nguyễn Văn Cừ, Hoàng Quốc Việt, Vũ Văn Hiếu,… vẫn một mực không khai, không nhận một điều gì kẻ thù gán cho mình. Sau khi ra khỏi nhà giam, các đồng chí tiếp tục bắt tay vào việc khôi phục cơ sở, gây dựng lại phong trào cách mạng. Cho đến cả lúc phải hi sinh, các nhà cách mạng tiền bối vẫn quyết tâm hiến dâng trọn cuộc đời cho sự nghiệp cách mạng của Đảng và dân tộc. Lòng trung thành vô hạn với lý tưởng cộng sản, phẩm chất cách mạng đã trở thành biểu tượng “Sống vì Đảng, mà chết cũng không rời Đảng”, là ngọn lửa cách mạng soi rọi trong lòng cán bộ, đảng viên, nhân dân các dân tộc vùng mỏ Quảng Ninh nói riêng và các thế hệ đi sau nói chung học tập, noi theo.

Tự hào về truyền thống cách mạng, về tài sản tinh thần vô giá “Kỷ luật và Đồng tâm” của “cái nôi” giai cấp công nhân và tấm gương sáng ngời mà các vị lãnh đạo tiền bối tiêu biểu của Đảng đã để lại dấu ấn trên Vùng mỏ anh hùng, cán bộ, đảng viên và nhân dân Quảng Ninh đang tiếp tục ra sức thi đua, xây dựng vùng đất phên giậu của Tổ quốc. Đặc biệt, trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, khi Quảng Ninh cùng cả nước hiện thực hóa mô hình chính quyền 2 cấp, “sắp xếp lại giang sơn”, vấn đề nêu gương của mỗi cán bộ, đảng viên trước nhân dân, lại càng có ý nghĩa quan trọng hơn bao giờ hết, với mục tiêu cao nhất là phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân tốt hơn.