Ngày 12/7/2025, Ủy ban Di sản Thế giới UNESCO công nhận quần thể Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn Kiếp Bạc là Di sản văn hóa thế giới. Đây là di sản thế giới thứ 9 của Việt Nam và là di sản thế giới liên tỉnh thứ hai, sau vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà. Quần thể di sản gồm 12 điểm, nằm trên ba địa phương Quảng Ninh, Hải Phòng và Bắc Ninh, với diện tích vùng lõi 525,75 ha và vùng đệm 4.380,19 ha.

Chùa Hoa Yên

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn Kiếp Bạc gồm 12 điểm di tích chính, trải rộng ở ba tỉnh thành là Hải Phòng, Quảng Ninh và Bắc Ninh. Trong đó Hoa Yên, ngôi chùa trung tâm của toàn bộ hệ thống chùa trên núi Yên Tử, được sử sách nhắc đến nhiều lần, là nơi Phật Hoàng Trần Nhân Tông tu hành, giác ngộ và giảng đạo cho các đệ tử.

Chùa có từ thời Lý, được xây cất, tu sửa thời Trần và các giai đoạn sau đó, vườn tháp có từ năm 1309. Thời Lý Trần (thế kỷ 11-14), chùa có tên là Vân Yên, được vua Lê Thánh Tông (thế kỷ 15) đổi tên thành Hoa Yên. Hiện chùa còn các họa tiết hoa văn niên đại thời Trần, nhiều bia đá niên đại thời Hậu Lê, bài minh khắc trên chuông đồng thời Nguyễn…

Vườn tháp Huệ Quang và Hòn Ngọc là nơi tôn trí ngọc cốt của nhiều thế hệ thiền sư từng tu hành tại đây. Trong đó, Huệ Quang kim tháp được vua Trần Anh Tông và Đệ nhị Tổ Pháp Loa xây vào năm 1309, lưu giữ xá lỵ của Phật Hoàng. Tháp có tượng Phật Hoàng bằng đá cẩm thạch đã được công nhận là Bảo vật quốc gia.

Các ngôi chùa khác trong cụm chùa Hoa Yên cũng có những ý nghĩa riêng. Trong đó, chùa Giải Oan gắn liền với tích Phật Hoàng lập đàn giải oan cho những cung nữ theo vua về Yên Tử, ngăn cản vua tu hành không được, đã trầm mình dưới suối. Chùa Một Mái là nơi Phật Hoàng đọc sách, soạn kinh. Chùa Vân Tiêu là nơi Phật Hoàng ở, tu tập, đào tạo tăng tài và biên soạn nhiều tác phẩm quan trọng nhất của Phật giáo Trúc Lâm. Chùa Bảo Sái là nơi đệ tử Bảo Sái trụ trì, biên tập kinh văn của Phật Hoàng. Đường Tùng gắn với các tuyến đường hành hương truyền thống từ hàng trăm năm nay...

Chùa Lân

Chùa Lân, còn gọi thiền viện Trúc Lâm Yên Tử hay Long Động, tọa lạc trên một quả núi giống hình con Kỳ Lân nằm phủ phục, ở cửa ngõ vào khu trung tâm chùa tháp ở Yên Tử.

Gần tối, xóm trọ của Phong tại Mễ Trì (quận Nam Từ Liêm, Hà Nội) rộn ràng hẳn lên. Hôm nay cả xóm được vợ chồng anh Minh, chị Lan mời liên hoan chia tay vì sắp chuyển đi. Cặp vợ chồng gần 40 tuổi, được mệnh danh là gắn bó với xóm trọ lâu nhất mới mua được một căn chung cư ở quận Hà Đông.

Chùa Lân được xây cất từ thời Trần, là nơi các Đệ nhị Tổ Pháp Loa và Đệ tam Tổ Huyền Quang thuyết pháp. Thời Lê Trung Hưng, chùa được cải tạo, mở mang lớn hơn, gắn với tên tuổi của thiền sư Chân Nguyên, người có công lớn nhất trong việc chấn hưng Phật giáo Trúc Lâm.

Ngày nay, ngôi chùa vẫn là điểm đến hàng năm của các tín đồ Phật giáo và du khách hành hương lên Khu di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Yên Tử.

Hiện nay, chùa Lân là ngôi chùa lớn với quy mô kiến trúc nguy nga nhất trong hệ thống chùa tháp ở Yên Tử với diện tích 125.198 m2, do hòa thượng Thích Thanh Từ cùng phật tử thập phương công đức xây dựng

Chính điện được khởi công năm 2002 trên nền ngôi chùa cũ thời Trần. Phía cửa bước vào chính điện còn trưng bày dấu tích nền móng chùa thời Trần.

Am chùa Ngọa Vân

Am chùa Ngọa Vân thuộc Khu di tích lịch sử nhà Trần ở Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh. Nơi đây nổi tiếng với đá niết bàn và tháp Phật Hoàng, lưu giữ một phần xá lỵ của Phật Hoàng. Triều đình và Đệ nhị Tổ Pháp Loa đã xây thêm nhiều công trình, tạo nên ngôi chùa nằm cách am khoảng 200 m.

Ngôi chùa từ thời Trần (thế kỷ 14) đã bị hư hại và được xây lại nhiều lần vào thời Lê Trung Hưng (thế kỷ 17-18), thời Nguyễn (thế kỷ 19-20), gần đây nhất là vào năm 2023.

Tháp Phật Hoàng ban đầu do Đệ nhị Tổ Pháp Loa xây cũng bị hư hại và được xây lại vào năm 1707. Phía trước có voi đá, ngựa đá và bia đá dựng năm 1840. Bên trong tháp có một tấm bia đá khắc chữ Hán. Một tịnh thất khác gọi là Thiên Sơn Tự để thờ các vị thần núi được xây cất bên cạnh tháp Phật Hoàng.

Theo Đại Việt sử ký toàn thư, đến ngày 1/11/1308, Phật hoàng Trần Nhân Tông đã nhập niết bàn tại đây. Sau đó, am Ngọa Vân, nơi ngài ở được dùng lại để thờ cúng. Chùa Ngọa Vân được xây sau khi Phật Hoàng qua đời, cũng vào đời nhà Trần, để thờ Phật và thực hiện việc hành đạo.

Thái Miếu

Thái Miếu ở Khu di tích lịch sử nhà Trần ở Đông Triều, Quảng Ninh là nơi thờ cúng tổ tiên và 14 vị vua Trần. 

Kết quả khai quật khảo cổ năm 2009 tại đây đã phát lộ hai lớp kiến trúc thời Trần (thế kỷ 13-14) và thời Nguyễn (thế kỷ 19-20). Đặc biệt vào thời Trần, các kiến trúc nằm trên mặt bằng rộng hơn 2ha, có hình chữ Vương độc đáo với rất nhiều công trình liên kết với nhau.

Các di vật đặc biệt tìm thấy ở Thái Miếu gồm có chân đế bằng đá, ngói hình hoa sen và lá thuộc phong cách nghệ thuật thời Lý, chậu gốm hoa nâu có trang trí rồng theo phong cách thời Trần, đồ gốm men thời Lê Trung Hưng và đồ gốm Trung Hoa (thời Nguyên và Thanh). 

Trải qua các biến cố của lịch sử, Thái Miếu đã bị phá hủy và dần mai một, chỉ còn những phế tích. Năm 2014, Thái Miếu được khởi công xây dựng trên cùng một trục với Thái Miếu cũ, năm gian hai chái với họa tiết hoa văn mô phỏng theo kiến trúc thời Trần. Khu di tích được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia ngay từ đợt đầu năm 1962 và được công nhận là di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2013.

Lễ hội Thái Miếu nhà Trần hàng năm diễn ra vào tháng 1 âm lịch nhằm tưởng nhớ công đức các vị vua Trần và bậc tiền nhân, đồng thời giáo dục truyền thống "uống nước nhớ nguồn" cho thế hệ mai sau.

Bãi cọc Yên Giang

Bãi cọc Yên Giang thuộc phường Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh (phường Yên Giang, thị xã Quảng Yên cũ). Bãi cọc thuộc hệ thống các bãi cọc và di tích liên quan đến trận chiến Bạch Đằng năm 1288, thể hiện vai trò, ảnh hưởng của Phật giáo Trúc Lâm trong chiến tranh bảo vệ Tổ quốc cũng như truyền thống sử dụng đất đai, rừng núi, sông nước, hang động, biển đảo của người Việt.

Bãi cọc được khoanh vùng, giữ nguyên trạng từ đó đến nay. Lễ hội Bạch Đằng đã được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2022.

Lễ hội Bạch Đằng.

Chùa Vĩnh Nghiêm

Chùa Vĩnh Nghiêm, còn được gọi là chùa Đức La, là một ngôi chùa cổ thuộc thôn Quốc Khánh, xã Tân An, tỉnh Bắc Ninh (trước kia là xã Trí Yên, thành phố Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang). Chùa được công nhận là một trung tâm Phật giáo, nơi đào tạo tăng đồ cho cả nước trong gần 8 thế kỷ hình thành và phát triển của Phật phái Trúc Lâm Yên Tử. Chùa Vĩnh Nghiêm có di vật đa dạng như: Hệ thống tượng thờ với hơn 100 pho tượng; hoành phi - câu đối, kho kinh sách nhà Phật mộc bản; 8 tấm văn bia ghi lại toàn bộ tiến trình lịch sử phát triển của Trung tâm Phật giáo Vĩnh Nghiêm…

Chùa cũng lưu giữ hơn 3.000 mộc bản là kinh, sách thuốc, luật giới nhà Phật chủ yếu từ thế kỷ 17 đến 19. Trong đó, Mộc bản Kính tín lục, bản khắc năm 1876, chữ Hán gồm nhiều tác phẩm Đạo giáo và số ít Nho giáo, Phật giáo. Tháp chuông chùa Vĩnh Nghiêm gồm hai tầng cao gần 8 m, mái chồng diềm 6 tầng, nằm theo trục dọc giữa nhà Tổ đệ nhất và nhà Tổ đệ nhị.

Tầng trên sàn gỗ, treo một quả chuông lớn đúc vào đầu thế kỷ 19. Tầng dưới dùng làm nơi tiếp khách, kết cấu khung gỗ lim chạm khắc tinh xảo theo phong cách thời Nguyễn, tạo nên nét kiến trúc đẹp và hài hòa.

Chùa Bổ Đà

Chùa Bổ Đà cách chùa Vĩnh Nghiêm 40 km là một trong những ngôi chùa cổ và độc đáo nhất vùng Kinh Bắc, tọa lạc trên ngọn núi Phượng Hoàng (Bổ Đà sơn) ở phường Vân Hà, tỉnh Bắc Ninh (trước là xã Tiên Sơn, Việt Yên, Bắc Giang). Chùa Bổ Đà được xây dựng từ khoảng thế kỷ 11, thời nhà Lý, trải qua nhiều lần trùng tu lớn dưới triều Lê Trung Hưng.

Mộc bản chùa Bổ Đà là một trong những kho mộc bản kinh Phật cổ nhất và quý giá nhất Việt Nam, với gần 2.000 tấm khắc bằng gỗ thị niên đại từ giữa thế kỷ 18 đến đầu thế kỷ 20, phần lớn được khắc trong thời vua Lê Cảnh Hưng (1740-1786).

Những mộc bản này được bảo quản tốt, vẫn còn sắc nét sau gần 300 năm, không bị mối mọt do chất liệu gỗ thị dùng để khắc rất đặc biệt và không dùng hóa chất bảo quản. Phòng bảo quản được lắp đặt đồng hồ theo dõi nhiệt độ và độ ẩm giúp kiểm soát môi trường trong phòng.

Vườn tháp chùa Bổ Đà tọa lạc trên sườn núi Phượng Hoàng với diện tích gần 8.000 m2, được xem là vườn tháp cổ lớn nhất và đẹp nhất Việt Nam. Có khoảng 110 ngôi tháp và mộ lớn nhỏ, trong đó 97 ngôi tháp cổ hàng trăm năm tuổi, chôn giữ tro cốt xá lỵ hơn 1.200 tăng ni tu hành thuộc dòng thiền Lâm Tế khắp cả nước. Vườn tháp được công nhận là Di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia đặc biệt vào năm 2016.

Đền Kiếp Bạc

Đền Kiếp Bạc hiện nằm ở phường Trần Hưng Đạo, TP Hải Phòng (trước đây là phường Hưng Đạo, TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Đây là phủ đệ, nơi mất và sau trở thành nơi thờ Trần Hưng Đạo - người từng thống lĩnh quân đội Đại Việt trong ba cuộc kháng chiến chống Nguyên - Mông, được nhân dân suy tôn là Đức Thánh Trần.

Khu đền tọa lạc trong thung lũng ba mặt được bao bọc bởi dãy núi Rồng, mặt còn lại giáp sông Lục Đầu. Phía trước đền Kiếp Bạc là nghi môn với ba lối ra vào. Trên trán nghi môn, mặt ngoài khắc bốn chữ "Hưng thiên vô cực"; phía dưới là dòng chữ "Trần Hưng Đạo Vương từ".

Lễ hội truyền thống mùa xuân Côn Sơn - Kiếp Bạc diễn ra từ ngày 14 đến 23 tháng giêng âm lịch hằng năm, trong đó lễ khai hội vào ngày 16 tháng giêng là hoạt động chính, bên cạnh lễ tế trên núi Ngũ Nhạc và lễ giỗ Đệ Tam Tổ Trúc Lâm - Huyền Quang Tôn giả.

Lễ hội mùa thu được tổ chức từ ngày 10 đến 20/8 âm lịch, với ba nghi lễ chính gồm: Lễ tưởng niệm 580 năm ngày mất của Anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi; lễ khai ấn và ban ấn; lễ tưởng niệm 722 năm ngày mất của Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn.

Chùa Côn Sơn

Chùa Côn Sơn hiện tọa lạc tại phường Trần Hưng Đạo, TP Hải Dương (trước đây là phường Cộng Hòa, TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương).

Chùa được hình thành từ thời Đinh - Lý (thế kỷ 10-12), được xây dựng và mở rộng vào năm 1304, sau đó tiếp tục được Đệ nhị Tổ Pháp Loa trùng tu năm 1329. Chùa từng là nơi trụ trì của Đệ tam Tổ Huyền Quang - người đã cho xây Cửu phẩm Liên Hoa và viên tịch tại đây. Mộ tháp của ông được dựng sau chùa vào năm 1334. Tòa Cửu phẩm Liên hoa chùa Côn Sơn được xây ngay phía sau nền tòa Cửu phẩm cũ, hiện chỉ còn lại dấu tích là một cột đá.

Gần tối, xóm trọ của Phong tại Mễ Trì (quận Nam Từ Liêm, Hà Nội) rộn ràng hẳn lên. Hôm nay cả xóm được vợ chồng anh Minh, chị Lan mời liên hoan chia tay vì sắp chuyển đi. Cặp vợ chồng gần 40 tuổi, được mệnh danh là gắn bó với xóm trọ lâu nhất mới mua được một căn chung cư ở quận Hà Đông.

Chùa Côn Sơn có từ thời Đinh - Tiền Lê - Lý (thế kỷ 10-12), được phục dựng năm 1304 và mở rộng bởi Đệ nhị Tổ Pháp Loa vào năm 1329. Từ thế kỷ 15-16 đến nay, chùa đã nhiều lần được trùng tu, tôn tạo.

Chùa Thanh Mai

Chùa Thanh Mai tọa lạc trên sườn núi Tam Ban thuộc xã Nguyễn Trãi, TP hải Phòng (xã Hoàng Hoa Thám, TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương cũ). Đây là ngôi chùa lớn được Đệ nhị Tổ Pháp Loa xây năm 1329 làm nơi trụ trì. Năm 1330, sư viên tịch ở chùa Quỳnh Lâm, được đưa về đây an táng. 

Chùa còn lưu giữ tấm bia Thanh Mai Viên Thông tháp bi - văn bia quý giá nhất, được khắc dựng vào năm Đại Trị thứ 5 (1362). Tấm bia này đã được công nhận là bảo vật quốc gia ngày 22/12/2016. Nội dung bia ghi lại thân thế và sự nghiệp của Đệ nhị Tổ Thiền phái Trúc Lâm, đồng thời phản ánh tình hình chính trị, tôn giáo và các hoạt động của Trúc Lâm Tam Tổ.

Động Kính Chủ

Chùa Thanh Mai tọa lạc trên sườn núi Tam Ban thuộc xã Nguyễn Trãi, TP hải Phòng (xã Hoàng Hoa Thám, TP Chí Linh, tỉnh Hải Dương cũ). Đây là ngôi chùa lớn được Đệ nhị Tổ Pháp Loa xây năm 1329 làm nơi trụ trì. Năm 1330, sư viên tịch ở chùa Quỳnh Lâm, được đưa về đây an táng. 

Nơi đây từng là đại bản doanh quân sự của hai vua Trần và Quốc công Tiết chế Trần Hưng Đạo trong trận chiến Bạch Đằng năm 1288. Bên trong động hiện có nhiều ban thờ, thờ vua Lý Thần Tông, Phật hoàng Trần Nhân Tông, Tam Tổ Trúc Lâm Huyền Quang, Đức Thánh Trần cùng các vị Thánh Mẫu... Di tích nổi tiếng với hệ thống 54 bia ma nhai khắc thơ văn của nhiều danh nhân văn hóa Việt Nam qua các thời kỳ. Trong đó có bài thơ của Phạm Sư Mạnh, khắc năm 1368, mô tả nơi đây từng là đại bản doanh của hai vua Trần và Trần Hưng Đạo khi chuẩn bị cho trận chiến Bạch Đằng năm 1288.

Chùa Nhẫm Dương

Chùa Nhẫm Dương hiện tọa lạc tại phường Nhị Chiểu, TP Hải Phòng (trước đây là phường Duy Tân, thị xã Kinh Môn, tỉnh Hải Dương). Chùa được xây dựng vào thời Trần (thế kỷ 13-14), ban đầu mang tên Thánh Quang Tự. Từ thế kỷ 17 đến đầu thế kỷ 18, chùa trở thành chốn tổ của phái Tào Động do Thiền sư Thủy Nguyệt - vị trụ trì đầu tiên - sáng lập, người có công lớn trong việc chấn hưng Phật giáo Việt Nam. Chùa từng được sửa chữa dưới thời Lê Trung Hưng và nhiều lần trong thời Nguyễn (các năm 1856, 1859, 1874, 1938), gần đây nhất là vào các năm 1996 và 2006.

Trong chùa hiện còn pho tượng Phật ngồi trên lưng vua quỳ, gắn với câu chuyện Thiền sư Tông Diễn thuyết phục vua Lê Hy Tông (1663-1716) thu hồi sắc lệnh trục xuất tăng ni lên rừng. Để tỏ lòng thành kính, nhà vua đã cho tạc pho tượng lớn này. Khuôn viên chùa có nhiều hang động lớn nhỏ chứa hóa thạch cổ sinh 50.000-30.000 năm tuổi, nhiều di vật khảo cổ thể hiện dấu tích của tuyến đường giao thương Đông Tây, truyền thống cư trú, sử dụng đất đai, sông nước, biển đảo của người Việt.