Những địa danh có chữ "Lán" ở Quảng Ninh

Mỗi địa danh ở Quảng Ninh đều ký thác những giá trị lịch sử và văn hóa. Trong đó, những địa danh có chữ "Lán" gắn liền với cuộc sống lao động, sinh hoạt của người dân vùng sông nước và công cuộc khai thác than. 

"Lán" gần giống túp lều, nơi trú ẩn đơn sơ, phục vụ sinh hoạt hoặc làm việc tạm thời. Trong lịch sử Quảng Ninh, vùng đất giàu tài nguyên than đá và có bờ biển dài, những địa danh có chữ "Lán" mang ý nghĩa sâu sắc hơn. Những "lán" này là nơi ở tạm của thợ mỏ, người khai thác lâm sản, hay ngư dân bám biển. Chúng minh chứng cho sự kiên cường của con người trước điều kiện tự nhiên khắc nghiệt và công việc nặng nhọc. Lán không chỉ là nơi trú ngụ vật lý mà còn là biểu tượng gắn bó mật thiết giữa con người với môi trường sống.

"Lán Bè" ở phường Hồng Gai là địa danh nổi bật nhất. Tên gọi này bắt nguồn từ cuộc sống của người dân chài và buôn bán trên sông nước. Khu vực Lán Bè xưa là một đoạn phố Lê Thánh Tông ngày nay, từ Bưu điện Hạ Long đến đường Kênh Liêm, từng là trung tâm giao thương sầm uất. Đây được cho là nơi trú ngụ và cất giữ hàng hóa chủ yếu là gỗ. "Bè" là phương tiện vận chuyển trên sông nước. Những người buôn bán tranh tre nứa lá, lâm sản thường đóng bè, tàu bè đánh cá về đây để trao đổi, mua bán, dựng "lán" trên bờ. Hình ảnh những túp lều tạm bợ ven biển đã tạo nên tên gọi "Lán Bè". Trải qua thời gian, Lán Bè đã chuyển mình mạnh mẽ, từ bến bãi sầm uất thành điểm nhấn đô thị quan trọng với Công viên Hoa Hạ Long đóng vai trò "lá phổi xanh", không gian vui chơi, giải trí, tập thể dục và địa điểm sinh hoạt cộng đồng.

Lán Bè còn được lấy làm tên cho một khu dân cư thuộc phường Bãi Cháy, tên một phố thuộc phường Hồng Gai. Lán Bè cũng được ghép với những địa danh khác như Lán Bè - Cột Đồng Hồ ở phường Hồng Gai; Lán Bè - Cột 8 ở phường Hạ Long đều được lấy làm tên đường.

Đi liền với công cuộc mộ phu ra làm mỏ của chủ mỏ Pháp, những lán thợ, xóm công nhân mỏ hình thành. Nhiều địa danh mang chữ "Lán" khác ra đời không chỉ là địa điểm mà còn là ký ức về một thời kỳ đầy gian khó nhưng cũng rất đỗi kiên cường. Ví dụ Lán Đạo hình thành từ việc cụm dân cư công giáo từ Nam Định di cư ra Hòn Gai, ban đầu là lán trại nhỏ, sau có nhà thờ, còn gọi là phố Nhà Thờ.

Ở phường Hồng Gai còn có Lán Đậu nằm ở chân dốc Nhà Thờ đi vào, nay là mặt đường 25/4, xưa kia không có lối đi phải đi nhờ trên than của kho than 2, dọc theo đường tàu có 80% dân số làm nghề làm đậu phụ. Lán Hữu Nghị là nơi dân tứ xứ được tuyển về làm phu mỏ thời Pháp thuộc, dựng lán tạm. Lán Gianh là tên gọi khác của Phố Mới ngày xưa, gợi nhớ về những lán trại lợp bằng tranh nay thuộc phường Hồng Gai.

Hay như Lán Phục giáp ranh giữa Hà Lầm và Hà Tu, từng là đầu đường tàu của Pháp, một thời hẻo lánh, rậm rạp, hoang sơ và cuộc sống đầy khó khăn. Cũng ở phường Hà Lầm có địa danh Lán 14 nằm ở thị trấn Hà Lầm xưa, vốn có dân cư thưa thớt, chỉ có khoảng 14 nóc nhà tạm (lán). Gần đó có xóm Tài Lán nằm ở phường Hà Tu được người Pháp đã cho xây dựng một khu vực dành cho công nhân ở.

Lán Cũ nay là Trường THCS Quang Trung, Lán Mới là khu chợ Cột 5 cũ cạnh Sở Điện đều thuộc phường Hạ Long đã thể hiện sự thay đổi và phát triển của đô thị. Lán Mới cũng là tên một khu dân cư thuộc phường Cửa Ông.

Ở phường Vàng Danh có 2 địa danh mang chữ "Lán" là Lán Tháp và Lán Ga. Lán Tháp có thể hiểu là tên dân gian hình thành từ quá trình sinh sống, khai thác mỏ, thời sơ khai của ngành khai khoáng. Sau này Lán Tháp còn được lấy làm tên một ga tàu và một cây cầu. Lán Ga được cho khu dân cư tập trung của công nhân mỏ, sinh sống gần ga tàu vận chuyển than và hình thành nên một cộng đồng riêng biệt. Lán Ga cũng là tên một khu phố thuộc phường Cẩm Phả.

Trong sách "Địa danh Quảng Ninh xưa và nay" do NXB Hồng Đức ấn hành năm 2021, các tác giả đã thống kê được 14 địa danh ở Quảng Ninh có xuất hiện chữ "Lán". Có một số địa danh mới hình thành từ giữa thế kỷ trước như: Ở phường Cẩm Phả, Lán Công Nhân là tên thôn có từ năm 1957, Lán Ga là tên một tiểu khu có từ năm 1957 đến năm 1974. Một số địa danh liên quan trực tiếp đến công nhân mỏ và công cuộc khai thác than như: Lán Công Nhân, Lán Nhà Sàng có cả ở phường Hồng Gai và phường Cẩm Phả trước năm 1945, Lán Sàng là tên một khu dân cư thuộc phường Cửa Ông.

Còn một số địa danh có chữ "Lán" nhưng chưa rõ nguồn gốc xuất hiện như: Lán Dè được đặt cho khu chợ, tên hồ nước và tên thôn của xã Thống Nhất; Lán Nghệ là khu dân cư thuộc phường Mông Dương, Lán Pa là tên một bãi sông ở xã Hải Sơn.

Tuy một số địa danh đã không còn tồn tại trong bản đồ hành chính hiện đại nhưng chúng vẫn là một phần quan trọng trong ký ức và lịch sử Quảng Ninh. Chúng kể lại câu chuyện về sự hình thành phố mỏ về cuộc sống lao động gian khổ nhưng đầy nghị lực của những thế hệ đã xây dựng nên Vùng mỏ. Hệ thống các địa danh có chữ "Lán" góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa phi vật thể của tỉnh Quảng Ninh.