Tục cấp sắc của người Sán Dìu

Tục cấp sắc là một nghi lễ thiêng liêng, nhằm khẳng định vai trò, phẩm hạnh và danh phận của người đàn ông trong cộng đồng người Sán Dìu. Tại Quảng Ninh, nghi lễ vẫn được đồng bào duy trì gần như nguyên vẹn, thể hiện bản sắc so với các dân tộc khác.

Theo các nhà nghiên cứu, người Sán Dìu có nguồn gốc từ Trung Quốc, di cư vào vùng Đông Bắc nước ta cách đây hơn 300 năm. Tại Quảng Ninh, người Sán Dìu phân bố tập trung ở các địa bàn miền Đông và một số phường ở vùng miền Tây của tỉnh.

Ông Trần Quốc Hùng, Trung tâm Bảo tồn và Phát triển văn hóa Sán Dìu Việt Nam, người có nhiều công trình nghiên cứu tại Quảng Ninh, chia sẻ: Tục cấp sắc như nhiều nghi lễ của người Sán Dìu ở đây vẫn được gìn giữ gần như nguyên vẹn, trở thành một nét khác biệt đặc sắc so với các dân tộc khác cũng như với cộng đồng người Sán Dìu.

Tục cấp sắc là nghi lễ quan trọng dành cho nam giới từ 16 tuổi trở lên. Người được cấp sắc sẽ có "phép", có thể giao tiếp với thần linh, được bảo vệ khỏi tà ma và linh hồn sau khi chết sẽ được dẫn về thiên đình. Quan niệm dân gian tin rằng, những người này sẽ gặp nhiều may mắn, làm ăn phát đạt và đem lại phúc lộc cho gia đình, dòng họ.

Không chỉ mang tính tín ngưỡng, cấp sắc còn là quy trình phân cấp chức phẩm trong hệ thống đạo giáo dân gian, gồm ba cấp bậc: Pháp sư (sô ca), Chức sư (chếch ca) và Thứ Gia Tổng Xuyến (xị ca chống sọn). Mỗi cấp lại có chức năng và quyền hành nghi lễ khác nhau. Mỗi cấp được ban hành thông qua một nghi lễ đạo tràng riêng, có quy trình phức tạp, nghiêm cẩn, gắn với các loại văn bản tâm linh như sớ, điệp, trạng và ấn tín. Khi được cấp sắc, người hành lễ sẽ được đặt pháp danh, tên âm, dùng khi cúng bái, và nếu thăng cấp, pháp danh này sẽ đổi theo từng cấp độ chức sắc.

Nghi lễ cấp sắc của người Sán Dìu ở Quảng Ninh được tổ chức chặt chẽ và đầy đủ. Lễ đạo tràng thường kéo dài nhiều ngày, do các thầy có chức sắc như bản sư, bảo quý, chứng minh, truyền pháp chủ trì. Họ vừa là người thực hiện nghi lễ, vừa đảm nhiệm vai trò thẩm định, trao quyền hành pháp, thể hiện rõ tính tôn ti trong hệ thống đạo giáo cộng đồng.

Một điểm đáng chú ý là nghi lễ không chỉ dành cho nam giới. Theo nghiên cứu từ thực tế điền dã của các nhà khoa học, trong một số trường hợp, phụ nữ nhất là vợ của các thầy cúng hoặc người không có con, cũng có thể được cấp sắc để linh hồn được “thăng thiên” thuận lợi, vượt qua 18 ngục, đoàn tụ cùng chồng nơi cõi thần tiên.

Đây là đặc điểm hiếm gặp trong tín ngưỡng dân gian các dân tộc thiểu số. Không gian tổ chức lễ cấp sắc được dựng bằng khung tre, lợp lá cọ, trang trí bằng tranh thờ Tam Thanh, Ngọc Thanh Cung, Lý Tiên Nương… Các điệu múa nghi lễ như múa Hành quang, múa Hoàng Mẫu giã gạo, múa trồng cây… không chỉ mang ý nghĩa tiếp thần, tống thần mà còn phản ánh sinh hoạt sản xuất thường ngày, góp phần lưu giữ ký ức văn hóa.

Tục cấp sắc còn đặc sắc ở hệ thống văn bản đạo tràng. Lễ cấp “Chức sư” có 20 tờ sớ điệp, lễ cấp “Thứ Gia Tổng Xuyến” có 21 tờ cùng nhiều văn bản phụ. Đây được xem như “văn bằng tâm linh” để hành đạo, thể hiện quan niệm sâu sắc về mối liên kết âm - dương và sự phân tầng rõ rệt trong tín ngưỡng.

Sau lễ, người được cấp sắc phải tuân theo những điều răn về đạo đức: Không sát sinh, không săn bắt, luôn sẵn lòng giúp đỡ người khác, không dùng pháp thuật hại người. Đây được coi là chuẩn mực đạo đức mà cộng đồng kỳ vọng ở họ, biểu hiện cho tri thức và lòng nhân ái trong văn hóa người Sán Dìu.

Trong bối cảnh hiện nay, khi nhiều phong tục đang dần mai một thì tục cấp sắc của người Sán Dìu ở Quảng Ninh vẫn được duy trì như một biểu tượng văn hóa sống động, gắn bó mật thiết với đời sống tâm linh và sinh hoạt cộng đồng. Để bảo tồn giá trị này, các nhà nghiên cứu đề xuất quay phim tư liệu, phục dựng các điệu múa nghi lễ và đưa vào phục vụ du lịch cộng đồng. Đây là hướng đi cần thiết để vừa bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể, vừa góp phần làm phong phú sản phẩm du lịch văn hóa của Quảng Ninh.