Về hai chiếc trống đồng ở Quảng Ninh

Quảng Ninh là vùng đất địa đầu Đông Bắc của Tổ quốc, có nhiều cảnh đẹp như vịnh Hạ Long. Nhưng còn ít người biết được, nơi đây còn có hai chiếc trống đồng khá đẹp và có nhiều ý nghĩa quan trọng đối với lịch sử văn hóa nước ta. Đặc biệt là cả hai chiếc trống đều được tìm thấy ven bờ vịnh: Trống Quảng Chính được tìm thấy cách bờ vịnh Bái Tử Long chừng 3km và trống Lưỡng Kỳ tìm thấy cách Vịnh Hạ Long chừng 4km.

Trong hai trống đồng trên, trống Quảng Chính đã được xếp hạng là Bảo vật Quốc gia đợt 8 theo Quyết định số 88/QĐ-TTg ngày 15/1/2020 của Thủ tướng Chính phủ và nay đang được trưng bày tại Bảo tàng tỉnh Quảng Ninh.

Tôi vẫn nhớ như in chuyến đi nghiên cứu trống Quảng Chính vào năm 1983 trên con thuyền nhỏ từ bến Hòn Gai. Khi đó, dấu tích cuộc chiến bảo vệ biên giới còn vương trên đường đến di tích. Nơi đây lại chỉ cách biên giới chừng 20km, nhiều bãi mìn rải đầy vùng biên còn chưa được gỡ. Cảm giác thật bất ngờ khi được thấy chiếc trống đồng tìm được ở một vùng Đông Bắc của Tổ quốc.

Trống đồng Quảng Chính có dáng thấp, rìa mặt chưa chờm ra khỏi tang, tang nở, lưng hình chóp cụt, chân choãi. Đường kính mặt 39,5cm, chiều cao 30cm, đường kính chân 54cm, nặng 12,7kg. Trống có 2 đôi quai kép trang trí hoa văn thừng. Giữa mặt trống được trang trí hình ngôi sao nổi có 16 cánh nhọn. Quanh ngôi sao còn có các vành hoa văn 4 con chim dang cánh bay theo chiều kim đồng hồ, cánh chim xòe rộng, đuôi hình tam giác, mỏ dài. Làm nền cho vành hoa văn chim bay là các hoa văn hình học như hoa văn răng cưa. Tang trống có băng hoa văn hình thuyền. Hình ảnh 4 chiếc thuyền nối đuôi nhau, mũi và đuôi thuyền cong vút. Trên mỗi thuyền có 4 người đang ngồi, tay cầm mái chèo. Riêng người ngồi thứ ba kể từ mũi thuyền có thể là người chỉ huy, không cầm mái chèo. Lưng trống có vành hoa văn trang trí 12 hình chim đứng. Các con chim trong tư thế sinh động nằm trong các khuôn hoa văn hình chữ nhật. Chiếc trống Quảng Chính khá giống với các trống Đông Sơn khác như trống Đồi Ro (Phú Thọ) và trống Làng Vạc I (Nghệ An).

Trống Quảng Chính được các nhà khảo cổ học định niên đại vào khoảng thế kỷ III trước Công nguyên. Vào thời gian trống Quảng Chính được đúc, nước ta đang trong thời kỳ Hùng Vương. Khi đó, Quảng Ninh- địa bàn vùng biển Đông Bắc nước ta đang nằm trong một bộ của các Vua Hùng và có tên là bộ Ninh Hải.

Có lẽ là nhà khảo cổ học có duyên với đất Quảng Ninh nên sau đó, năm 1998, tôi lại được khai quật di tích Đầu Rằm ở núi Đầu Rằm, phường Hà An. Nơi đây là một làng cổ của người Việt, trong nhiều hiện vật của Đầu Rằm đã có chiếc bình gốm rất đẹp cũng đã được xếp hạng là Bảo vật Quốc gia.

Đầu năm 2022, Quảng Ninh phát hiện chiếc trống đồng thứ hai ở ven khe suối, cách núi Mằn không xa. Trống được tạm đặt tên là trống Lưỡng Kỳ (do nơi phát hiện là thôn Lưỡng Kỳ, xã Thống Nhất), đang lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Quảng Ninh.

Chúng tôi đã khảo sát địa tầng của nơi đào được, vị trí đào là đất sỏi, đá có kích thước lớn. Theo người dân kể lại trống được chôn ngửa ở độ sâu khoảng 1m, bên trong có đất màu xám đen. Với địa tầng và cách chôn như vậy có thể giả định rằng trống Lưỡng Kỳ có thể liên quan đến việc chôn cất người quá cố. Tuy nhiên, qua nhiều năm di cốt đã bị hủy hoại.

Trống Lưỡng Kỳ được xếp vào trống loại II theo phân loại của học giả người Áo F. Heger (còn được gọi là trống Mường) còn nguyên dáng. Trống bị gỉ màu nâu xanh của đồng nhưng đôi chỗ ngả màu nâu đen. Trống có rìa mặt rộng, chờm ra khỏi tang, thân trống chia làm 3 phần nhưng không rõ rệt, tang hơi phình, phần lưng trống hơi thon, chân trống hơi loe. Giữa tang và lưng có một đường gờ phân cách nổi, giữa lưng và chân trống cũng có một đường gờ. Có những dấu vết con kê hình vuông ở trên mặt trống, trên thân trống phân bố rải rác thành cụm mà không theo quy luật thành hàng lối như trên trống Đông Sơn. Quai trống nằm ở đoạn giữa phần tang và lưng trống, mỗi bên thân có 2 quai.

Trống có đường kính mặt 69,5cm, cao 42,3cm; đường kính chân trống 65,5cm. Giữa mặt trống được trang trí một hình tròn nổi, không phải u tròn mà là dẹt, có thể là hoa văn tượng trưng cho hình mặt trời, có 12 tia nhọn. Xung quanh hoa văn hình mặt trời là các vành hoa văn đồng tâm. Đó là các vành hoa văn hình học đặc trưng cho trống đồng Mường như: hoa văn đồng tiền, hoa bốn cánh…

Trên mặt trống có 3 tượng cóc đơn, 3 tượng cóc đôi ở rìa mặt trống, xen kẽ, đối xứng nhau. Cóc đơn có mắt lồi, 4 chân, thân cóc rỗng, 2 mông nở trang trí hoa văn gân nổi vòng tròn đồng tâm giữa có u nổi, hoa văn 3 đường chỉ ở dọc lưng trống, đường viền thân và chân cóc. Cóc đôi có hình con to ở dưới với hình dáng, kích thước và hoa văn trang trí giống với hình cóc đơn đã miêu tả. Con cóc nhỏ ở trên lưng cóc to có trang trí tương tự cóc to nhưng kích thước chỉ bằng ½ cóc to.

Thân trống gồm 3 phần tang, lưng và chân trống, nhưng không có sự phân biệt rõ rệt như trống Đông Sơn mà chỉ được phân biệt bằng các đường gờ nổi. Toàn bộ thân trống được trang trí những vành hoa văn hình học thành từng dải song song, điền đầy những mô típ hoa văn hình học tương tự trên mặt trống.

Trống được đúc bằng khuôn ba mang gồm một khuôn mặt và hai khuôn thân, còn để lại các đường chỉ mang khuôn trên thân trống. Đặc biệt trống có nhiều dấu “con kê” định vị hình vuông được rải chi chít trên thân trống là dấu vết của kỹ thuật đúc trống được thừa hưởng từ kỹ thuật đúc trống Đông Sơn.  

Căn cứ đặc điểm, hình dáng, hoa văn, so sánh với những trống đã phát hiện ở Việt Nam và từng nghiên cứu, chúng tôi cho rằng niên đại của trống đồng Lưỡng Kỳ có vào khoảng từ đầu Công nguyên đến thế kỷ X sau Công nguyên. Trống có giá trị mỹ thuật và giá trị lịch sử khi tìm về lịch sử người Mường, người Việt.

Có thể nói, việc Quảng Ninh phát hiện trống đồng Lưỡng Kỳ mang nhiều ý nghĩa lịch sử, văn hóa quan trọng. Trước tiên, trống Lưỡng Kỳ và trống Quảng Chính được phát hiện trước đó hơn 40 năm, trong lòng đất Quảng Ninh đã là một bằng chứng khoa học quan trọng đó là người cổ đại vùng Đông bắc Việt Nam đã là chủ nhân của những chiếc trống đồng Đông Sơn và trống Mường. Trống đồng đã đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh, các buổi lễ hội có đánh trống đồng, khi các thủ lĩnh cộng đồng qua đời, trống còn được chôn theo họ. Sự có mặt của trống Quảng Chính chứng tỏ mảnh đất này đã có thủ lĩnh lớn của một “bộ” trong 15 “bộ” mà truyền thuyết và thư tịch còn nói đến là bộ Ninh Hải trong thời các vua Hùng dựng nước. Hai chiếc trống đồng được tìm thấy trong lòng đất có ý nghĩa như một dạng “cọc mốc” chủ quyền của vùng đất, vùng biển nơi đây đã được người Việt Nam xác lập từ thời Hùng Vương là điều không thể phủ nhận được

Chiếc trống Lưỡng Kỳ là chiếc trống Mường được phát hiện xa nhất về phía Bắc Việt Nam. Điều đó quan trọng cho việc nghiên cứu về sự hình thành và lan tỏa của nhóm người Mường sử dụng trống Mường từ vùng trung tâm của xứ Mường là bốn mường (Bi, Vang, Thàng, Động) ở tỉnh Hòa Bình cũ nay là tỉnh Phú Thọ. Đây là tư liệu quý để nghiên cứu về mối quan hệ giữa người Mường và người Việt trong lịch sử, vốn là hai tộc người gần gũi nhau từ tiếng nói, nhân chủng, gen di truyền, dân tộc học…

Sự phát hiện 2 chiếc trống đồng ở Quảng Ninh đã bổ sung vào một mắt xích lịch sử quan trọng trong việc chứng minh sự khai phá, cư trú của con người từ thời kỳ cách đây nhiều ngàn năm với văn hóa Cái Bèo đến thời kỳ văn hóa Hạ Long, tiếp nối đến thời kỳ các văn hóa tiền Đông Sơn, Đông Sơn đến thời kỳ Bắc thuộc (bằng chứng là hai chiếc trống đồng phát hiện trong lòng đất). Trải qua các thời Lý, Trần, Lê, Nguyễn đến tận ngày nay chứng tỏ, Quảng Ninh là một vùng đất có con người khai phá và viết nên những trang sử vẻ vang liên tục trong hàng vạn năm cho đến nay mà không phải tỉnh nào cũng có được vinh dự này.

Quảng Ninh là một trong những vùng đất giàu đẹp, sở hữu vịnh Hạ Long, di sản Kỳ quan thế giới. Du khách trong và ngoài nước đến tham quan ngày càng đông. Trong “công nghiệp văn hóa” mà điểm nhấn là phát triển du lịch di sản văn hóa, có thể sự có mặt của hai chiếc trống đồng ở ven bờ vịnh đã giúp du khách “mục sở thị” di sản văn hóa đặc sắc của vùng đất này.

Tôi tin đấy là điểm nhấn du lịch góp phần nâng cao truyền thống văn hiến Việt Nam.