Nhạc sĩ Xuân Oanh và ca khúc "Mười chín tháng Tám"

Ít người biết được rằng, ca khúc "Mười chín tháng Tám" nổi tiếng được viết bởi một nhạc sĩ người Quảng Ninh và được viết ngay trên đường cùng quần chúng tuần hành, giành chính quyền tại Thủ đô Hà Nội.

Đó chính là nhạc sĩ Đỗ Xuân Oanh, người Quảng Yên. Nhạc sĩ Xuân Oanh, sinh năm 1923 ở phố Lê Lợi, phường Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh.

Thời tiểu học, Xuân Oanh vừa học giỏi, vừa thành thạo tiếng Pháp, vừa chơi đàn giỏi. Nhưng để mưu sinh, ông phải làm đủ nghề, từ gia sư đến thợ đúc, thợ mỏ, kể cả việc ly hương sang Hải Phòng. Ở thành phố cảng, Xuân Oanh đã tiếp xúc với những thanh niên trí thức yêu nước mà khởi đầu là hoạt động yêu nước trong phong trào “Hướng đạo” cùng Văn Cao, Nguyễn Đình Thi. Nếu Nguyễn Đình Thi có bài hát đầu tay về học sinh Trường Bonnal, Văn Cao với “Buồn tàn thu” thì Xuân Oanh lại bắt đầu bằng giai điệu tưởng nhớ Hai Bà Trưng bên dòng Hát giang.

Năm 19 tuổi, Xuân Oanh cùng Văn Cao, Nguyễn Đình Thi lên Hà Nội mưu sinh và được đồng chí Vũ Quý đưa vào tổ chức của Việt Minh. Khi “Tiến quân ca” (Văn Cao), “Diệt phát xít” (Nguyễn Đình Thi) dội bom phá tan dinh lũy thực dân, dứt tung xiềng xích nô lệ của dân tộc, thì Xuân Oanh bằng cảm hứng, xuất thần ngay trong ngày lịch sử 19/8/1945 khởi nghĩa ở Hà Nội mở ra cao trào Tổng khởi nghĩa toàn quốc - đã là tiếng nổ hân hoan của toàn dân tộc đón chào cuộc đời tự do. Đấy là hạnh phúc mang tựa đề “Mười chín tháng Tám”.

Một bản hành khúc ngắn với lời ca chỉ gồm 102 chữ nhưng nó là một bản tốc ký bằng âm nhạc, là một bài hát được viết nhanh nhất và đặc biệt nhất trong lịch sử tân nhạc Việt Nam. Chiều 19/8/1945, trong niềm hân hoan sau khi hoàn thành việc giành chính quyền ở Hà Nội, Xuân Oanh mới có dịp ký âm bản hành khúc trên vỏ bao thuốc lá, mang đến xưởng in của người bạn ở chợ Hôm. Ngay lập tức, bản hành khúc được khắc gỗ và in ra như truyền đơn rải khắp phố phường Hà Nội. Cả Hà Nội đã hát “Mười chín tháng Tám” xuyên đêm hôm ấy và in mãi vào lòng từng người dân Việt qua các thế hệ như một bản khai sinh cho cuộc đời mới của đất nước.

Sau khi toàn quốc kháng chiến bùng nổ, Xuân Oanh làm trong Ban Dân quân khu XI (Hà Nội - Hà Đông - Sơn Tây), rồi Văn phòng Tổng bộ Việt Minh. Đến năm 1948, ông lên chiến khu làm Báo Cứu quốc cùng Nam Cao, Tô Hoài. Nhờ tài kẻ vẽ, ngoài việc làm biên tập, ông còn tham gia trình bày báo cùng họa sĩ Trần Đình Thọ và tất nhiên, vẫn viết những bài hát mới như: “Đời văn hóa”, “Cây súng bạn đường”..., đặc biệt là “Quê hương anh bộ đội”. Bài hát đã được in ngay trên Báo Cứu quốc.

Sau khi Hiệp định Geneve được ký kết, Xuân Oanh được cử biệt phái sang Quân đội, tham gia phái đoàn 4 bên. Những ngày làm công tác giám sát thi hành hiệp định ở Đà Nẵng, nghe tin qua Đài Tiếng nói Việt Nam đường tàu lửa Hà Nội - Mục Nam Quan đã nối thông thành đường tàu liên vận quốc tế qua Trung Quốc, sang Liên Xô. Quá cảm xúc với thành công của công trình chiến lược này, Xuân Oanh đã bật ra trong hứng khởi một bản hành khúc rộn ràng mang tên “Hà Nội - Bắc Kinh - Mạc Tư Khoa”. Có lẽ đây là bài hát duy nhất về một sự kiện lớn lao đầu hòa bình ở miền Bắc.

Với năng khiếu ngoại ngữ bẩm sinh, Xuân Oanh không chỉ sử dụng rất thành thạo tiếng Anh, tiếng Pháp, mà ông còn nói và viết tốt tiếng Nga, Trung Quốc, Đức, Tây Ban Nha... Ông từng đọc diễn văn bằng tiếng Nhật trong một hội nghị diễn ra tại Nhật Bản vào năm 1976. Với bút danh Anh Thư, ông dịch hàng chục cuốn tiểu thuyết của các nhà văn nổi tiếng, như: Mark Twain, Jeffrey Archer... và ấn tượng là tác phẩm “Trần trụi giữa bầy sói”, "Hai số phận"... Nhưng âm nhạc vẫn là nỗi ám ảnh không nguôi trong tâm hồn Xuân Oanh.

Sau khi nghỉ hưu, Xuân Oanh như sống lại dữ dội bản chất nghệ sĩ trong ông. Ông vẽ, làm thơ, dịch truyện và viết nhạc không ngơi nghỉ. Ông phổ thơ Nguyễn Thị Hồng ("Gọi thu", "Em ra đi"), thơ Đoàn Ngọc Thu ("Anh có còn yêu em như ngày xưa")... và đặc biệt là "Hoa nhài" (thơ Lê Kim Giao) như dành tặng riêng cho bà Xuân Uyên - người vợ Hà Nội yêu dấu của ông.

Năm 2007, nhạc sĩ Xuân Oanh được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật với các ca khúc: Mười chín tháng Tám, Quê hương anh bộ đội, Hà Nội - Bắc Kinh - Mạc Tư Khoa, Ca ngợi chế độ tốt đẹp của chúng ta, Trời sẽ lại trong xanh.

Sau một thời gian lâm bệnh nặng, nhạc sĩ Xuân Oanh qua đời ngày 27/3/2010 tại Hà Nội, hưởng thọ 87 tuổi.