Tư tưởng Hồ Chí Minh và sự phát triển báo chí truyền thông thời kỳ chuyển đổi số

Trong kỷ nguyên số, các cơ quan báo chí phải chuyển đổi, thay đổi toàn diện về mô hình, hệ thống, cách thức quản lý là xu hướng tất yếu. Báo chí không còn là một tờ báo đơn thuần, mà phải hướng tới việc tích hợp, đa thông tin, đa nền tảng, đa thiết bị. Do vậy, việc nghiên cứu, học tập những bài học về quan điểm, lập trường, phương châm làm báo trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh để đối diện và vượt qua thách thức trong kỷ nguyên số là một nhiệm vụ cấp thiết hơn bao giờ hết.

Tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng

Ngay từ khi bắt đầu con đường bôn ba tìm đường cứu nước, người thanh niên yêu nước Nguyễn Ái Quốc đã lựa chọn làm báo như một nghề nghiệp có sức mạnh để đấu tranh. Bài báo đầu tiên của Bác là bài “Quyền của các dân tộc thuộc địa” đăng trên báo Nhân đạo (L’humanite’) ngày 18/6/1919 đã thể hiện tiếng nói đanh thép, đầu tiên trong lịch sử đấu tranh của nhân dân các nước thuộc địa, tố cáo chế độ thực dân bóc lột.

Ngày 21/6/1925, tờ báo Thanh niên - cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Thanh niên cách mạng do Bác sáng lập đã ra số đầu tiên, như một mốc son lịch sử, đánh dấu sự ra đời của Báo chí cách mạng Việt Nam. Và sau này phát triển mạnh mẽ một cách hệ thống, với đầy đủ nền tảng tư tưởng, mục tiêu, cũng như thực tiễn hoạt động phong phú.

Theo các tài liệu ghi nhận, tính từ tác phẩm đầu tiên “Quyền của các dân tộc thuộc địa” cho đến tác phẩm cuối cùng “Thư trả lời Tổng thống Mỹ” (báo Nhân dân đăng ngày 25/8/1969), Chủ tịch Hồ Chí Minh dành cả cuộc đời để làm báo và để lại hơn 2.000 bài báo, với đủ thể loại, nội dung, phù hợp với từng hoàn cảnh. Khi là ngòi bút chiến đấu không khoan nhượng, khi là sự đả kích, tố cáo chế độ thực dân, phong kiến bóc lột, khi là sự chỉ dẫn, nhắc nhớ, động viên với muôn vàn tình yêu thương gửi đến chiến sĩ, đồng bào, tất cả vì sự nghiệp giải phóng dân tộc, giải phóng đất nước, xây dựng một nhận diện, tên tuổi và vị thế cho Tổ quốc, cho nhân dân Việt Nam.

Trong hệ thống tư tưởng Hồ Chí Minh, những quan điểm, lập trường, phương châm và bài học về nghề báo, về làm báo mà Người chỉ ra có vai trò như kim chỉ nam, định hướng đối với nền báo chí cách mạng Việt Nam trong mọi hoàn cảnh, mọi giai đoạn lịch sử.

Quan điểm nhất quán của Chủ tịch Hồ Chí Minh là báo chí có vai trò như một vũ khí đấu tranh và điều này cũng được chứng minh trong suốt quá trình đấu tranh cách mạng của dân tộc. Chính vì vậy, theo tư tưởng của Người, báo chí cách mạng trước tiên phải có tính chiến đấu, tính định hướng và tính tiên phong trong việc hướng dẫn quần chúng cách mạng, thông qua tuyên truyền, cổ động, huấn luyện, giáo dục, tổ chức dân chúng, tất cả nhằm mục đích chung là kháng chiến và kiến quốc.

Trong “Thư gửi lớp học viết báo Huỳnh Thúc Kháng” hồi tháng 6/1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh đưa ra 6 quan điểm chính về sứ mệnh, nhiệm vụ, mục tiêu của báo chí cách mạng một cách giản dị, ngắn gọn, dễ nhớ, dễ hiểu, nhưng cũng rất sâu sắc. Theo đó, nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền cổ động, huấn luyện, giáo dục và tổ chức dân chúng để đưa dân chúng đến mục đích chung; mục đích là kháng chiến và kiến quốc. Để đi đến kháng chiến thắng lợi, kiến quốc thành công thì tôn chỉ của tờ báo là đoàn kết toàn dân thi đua ái quốc; đối tượng của tờ báo là đại đa số dân chúng. Một tờ báo không được đại đa số dân chúng ham chuộng thì không xứng đáng là một tờ báo. Muốn được dân chúng ham chuộng, coi tờ báo ấy là của mình, thì nội dung tức là các bài báo phải giản đơn, dễ hiểu, phổ thông, thiết thực, hoạt bát; hình thức tức là cách sắp đặt các bài, cách in ấn phải sạch sẽ, sáng sủa.

Đây chính là tư tưởng xuyên suốt cho nền báo chí cách mạng của Việt Nam. Để thực hiện đúng tôn chỉ, mục đích và sứ mệnh của báo chí, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn căn dặn phải xây dựng cho được một đội ngũ làm báo chuyên nghiệp, hiện đại và có phẩm chất chính trị, đạo đức tốt. Có thể nói, Bác luôn ý thức và nhấn mạnh nhiều nhất về phương diện con người.

Tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ hai (ngày 16/4/1959), Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng, nói đến báo chí trước hết phải nói đến cán bộ báo chí. Trong tư tưởng của Hồ Chí Minh, người làm báo trước hết là người cán bộ cách mạng, đặt quyền lợi của dân tộc, của nhân dân lên trên hết, sau đó mới là người làm nghề với những yêu cầu về nghiệp vụ. Người chỉ rõ: “Những người làm báo (người viết, người in, người sửa bài, người phát hành...) phải có lập trường chính trị vững chắc”.

Để làm tròn nhiệm vụ vẻ vang đó, Người đòi hỏi người làm báo không ngừng học tập, nâng cao trình độ hiểu biết chính trị và bản lĩnh nghề nghiệp. Người làm báo cần phải tu dưỡng đạo đức cách mạng, không ngại khó khăn, hy sinh, vì nhân dân phục vụ; cố gắng trau dồi tư tưởng, nghiệp vụ và văn hóa; chú trọng học tập chính trị để nắm vững chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, đi sâu vào thực tế, đi sâu vào quần chúng lao động.

Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh vai trò “chiến sĩ” của người làm báo, đòi hỏi nhà báo phải kiên định lập trường, giữ vững quan điểm báo chí cách mạng, không ngừng nâng cao trình độ mọi mặt. Hơn ai hết, nhà báo phải là người chí công vô tư, có hiểu biết rộng và nhất là có cái tâm trong sáng; báo chí là một nghề, cho nên người làm báo cách mạng cần được bồi dưỡng lập trường cách mạng vững vàng, thường xuyên rèn luyện đạo đức, được đào tạo nghề nghiệp, biết ngoại ngữ.

Từ yêu cầu về phẩm chất chính trị, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh đến phẩm chất đạo đức cách mạng của người làm báo. Đối với tư tưởng Hồ Chí Minh, chủ nghĩa cá nhân là đối tượng cần phê phán vì nó đi ngược với yêu cầu của đạo đức cách mạng. Người chỉ rõ: “Có người chỉ muốn làm cái gì để lưu danh thiên cổ. Muốn viết bài cho oai, muốn đăng bài mình lên báo lớn. Cái đó cũng không đúng. Những khuyết điểm đó đều do chủ nghĩa cá nhân đẻ ra, họ không hiểu rằng: làm việc gì có ích cho nhân dân, cho cách mạng đều là vẻ vang”.

Trong công cuộc xây dựng, đổi mới và phát triển đất nước hiện nay, báo chí cách mạng Việt Nam luôn giữ vững vai trò của mình, với tư cách là vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa, làm cho nhân dân trong và ngoài nước hiểu rõ quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; thành tựu của công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế của Việt Nam; đấu tranh phản bác những thông tin sai trái, một chiều, xuyên tạc, thù địch, chống phá chế độ; tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân tộc, thu hút sự ủng hộ, giúp đỡ thế giới, tạo lập môi trường hòa bình, ổn định để phát triển.

Học tập tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển báo chí trong thời kỳ chuyển đổi số

Trong những năm vừa qua, Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm đến sự phát triển của các nền tảng mạng xã hội, tạo điều kiện để mạng xã hội phát triển, đáp ứng nhu cầu thông tin, kết nối, giải trí của người dân, qua đó góp phần vào việc xây dựng, bảo vệ đất nước. Quan điểm của Đảng, Nhà nước là xây dựng môi trường mạng xã hội lành mạnh, bền vững và chỉ đạo các cơ quan, ban, ngành trong toàn bộ hệ thống chính trị tìm hiểu, khai thác, sử dụng mạng xã hội một cách hiệu quả, tích cực cho các hoạt động tuyên truyền, vì mục tiêu phát triển xã hội, đất nước.

Trong xu hướng phát triển của mạng xã hội và Internet kết nối vạn vật như hiện nay, các hoạt động tấn công mạng của thế lực thù địch, các nhóm tội phạm công nghệ cao, tội phạm mạng có nguy cơ ngày càng tăng, không chỉ dừng lại ở mục đích thu thập thông tin bí mật, mà còn phá hoại cơ sở dữ liệu, hạ tầng công nghệ thông tin, lợi dụng những điểm yếu, kẽ hở trong hệ thống còn chưa hoàn thiện để phá hoại, xâm phạm đến chủ quyền, lợi ích quốc gia, cộng đồng và xã hội trên không gian mạng.

Học tập tư tưởng Hồ Chí Minh về tính chiến đấu trong thời đại số, đó là báo chí cần nỗ lực đấu tranh vì một mục tiêu duy nhất “Không có gì quý hơn độc lập, tự do”. Báo chí cần nhận diện rõ những thách thức về an toàn, an ninh thông tin, đặc biệt là vấn đề chủ quyền quốc gia trên không gian số. Những hy sinh xương máu của các thế hệ cha anh để bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ trước phải được thế hệ ngày nay học tập, tiếp thu và luôn cảnh giác trong thời kỳ mới.

Thời kỳ chuyển đổi số có thể mang lại nhiều cơ hội cho nền báo chí truyền thông, nhưng cũng đặt ra vô vàn thách thức. Về phương diện chủ quyền số, cần phải hiểu là việc bảo vệ nguồn tài nguyên, dữ liệu quốc gia trong thời đại số là một nhiệm vụ quan trọng, phức tạp và cấp bách. Nếu không có chiến lược, và phương châm hành động nhất quán, nguy cơ bị lệ thuộc vào nước ngoài, nhất là các nền tảng số hiện nay đều do nước ngoài sở hữu, hoặc bị các thế lực thù địch lợi dụng, chống phá là một sự thật đáng quan ngại.

Trên đà phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế, báo chí không được phép lãng quên, hoặc xem nhẹ tính chiến đấu mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ ra như là một nhiệm vụ đầu tiên và quan trọng nhất của báo chí cách mạng Việt Nam.

Tháng 9/1962, tại Đại hội lần thứ III của Hội Nhà báo Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ”. Trong cách thể hiện, Người cho rằng “làm báo phải hết sức cẩn thận về hình thức, về nội dung, về cách viết” và trước khi cầm bút viết, mỗi nhà báo phải tự đặt câu hỏi cho chính mình là “Viết cho ai xem? Viết để làm gì? Viết thế nào cho phổ thông dễ hiểu, ngắn gọn dễ đọc?”.

Trong tư tưởng về báo chí và nghệ thuật làm báo, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở người viết phải viết làm sao phù hợp với độc giả, với số đông quần chúng. Là tác giả của hàng ngàn bài báo được viết ra suốt hơn 50 năm hoạt động cách mạng, nhà báo Hồ Chí Minh luôn chú ý đến đối tượng phục vụ.

Những bài báo viết bằng tiếng Pháp trong những năm đầu thế kỷ 20 cho độc giả chủ yếu là người Pháp rất khác với cách Người viết trên tờ “Việt Nam độc lập” nhằm vào đối tượng quần chúng công nông ở địa bàn rừng núi chiến khu, cũng như hàng trăm bài viết cho đông đảo đồng bào cả nước đọc. Người chỉ rõ: “Muốn cho người xem hiểu được, nhớ được, làm được thì phải viết cho đúng trình độ của người xem, viết rõ ràng, gọn gàng, chớ dùng chữ nhiều”.

Đặc biệt, quan điểm ít dùng chữ nghĩa dài dòng của Bác lại rất phù hợp với thời đại số hiện nay. Thực ra thì thời nào cũng cần sự ngắn gọn, súc tích. Người rất hiểu bản chất báo chí là thời sự, nhanh chóng, kể cả nhiệm vụ của báo chí là tác động, định hướng tư tưởng, nhận thức, dẫn dắt quần chúng, thì sự thể hiện cũng phải ngắn gọn, hiệu quả, chứ không phải dài dòng, lê thê.

Trong thời đại số, khi các hình thức biểu đạt thông tin lên ngôi, từ chữ, âm thanh, hình ảnh, cho đến đồ hình, đồ họa, khiến người làm báo phải ý thức hơn bao giờ hết về việc sử dụng ngôn từ trong cách trình bày tác phẩm. Có hiện tượng một số tờ báo sính viết dài, áp dụng những loại bài viết đồ sộ, hoành tráng, nhiều nội dung, nhưng trên thực tế, chỉ có thể mang lại hiểu quả về hiệu ứng thị giác, mà chưa chắc đã có giá trị về tiếp nhận ở độc giả.

Mặc dù đề xuất cách viết ngắn gọn như một chủ trương xuyên suốt, nhất quán, nhưng nhà báo Hồ Chí Mih cũng nhấn mạnh tính hiện đại của ngôn ngữ báo chí. Theo Người, tính hiện đại được hình thành từ phẩm chất sáng tạo của người viết. Nhạy cảm với thời cuộc, biết khai thác và có phương pháp khai thác những vấn đề xã hội, hòa nhập tâm tình với nhân dân và quần chúng lao động, nên bài viết luôn mang hơi thở cuộc sống, đó là cách làm báo của Hồ Chí Minh. Tác phẩm báo chí trong thời đại số cần phải hiện đại, tiên tiến, tránh cách làm khô cứng, khuôn sáo, quy phạm, trong bối cảnh cạnh tranh thông tin, đặc biệt là với các nền tảng số.

Tuy nhiên, tính hiện đại trong phong cách ngôn ngữ và viết báo theo tư tưởng Hồ Chí Minh không phải là cổ xúy cho việc chạy theo nước ngoài. Trái lại, Người chú ý nhiều đến tính chất dân tộc của ngôn ngữ báo chí, không chấp nhận tình trạng lạm dụng từ nước ngoài, kể cả từ Hán Việt. Người dạy: “Khuyết điểm nặng nhất là dùng chữ nước ngoài quá nhiều và nhiều khi dùng không đúng”.

Từ những phân tích và nhận định nói trên, có thể khẳng định trong thời kỳ chuyển đổi số, báo chí cần học tập và phát huy tối đa tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng Việt Nam trên một số phương diện cụ thể. Đó là, phát huy tính chiến đấu, ý thức sâu sắc về chủ quyền số quốc gia, không để lệ thuộc vào các nền tảng nước ngoài, có chiến lược hành động để bảo vệ chủ quyền bảo vệ sở hữu tài nguyên dữ liệu trên không gian số.

Đồng thời, quán triệt và theo đuổi nhất quán phương châm phục vụ nhân dân, lấy lợi ích của Đảng, đất nước và lợi ích của đông đảo quần chúng nhân dân để làm mục đích, mục tiêu phát triển báo chí truyền thông trong thời đại số, theo đúng tư tưởng “Viết cho ai, viết để làm gì và viết như thế nào?” của Người.

Cùng với đó là xây dựng chiến lược nội dung hấp dẫn, tuyên truyền kết hợp với thuyết phục và tăng cường ứng dụng đa phương tiện, ứng dụng công nghệ số, nắm giữ vai trò chủ đạo của các phương tiện thông tin chính thống, tăng cường khả năng định hướng, thu hút các tầng lớp quần chúng, đặc biệt là tầng lớp thanh niên. Báo chí cần đảm bảo vai trò, vị trí hàng đầu trong định hướng tư tưởng, dẫn dắt dư luận xã hội.