Trao quyền cho tổ chức khoa học và công nghệ ngoài công lập: Đòn bẩy tăng trưởng hai con số

Năm 2025 có ý nghĩa đặc biệt với ngành Khoa học và Công nghệ Việt Nam khi nhiều quyết sách quan trọng đã được ban hành.

Đáng chú ý là Nghị quyết 57-NQ/TW của Bộ Chính trị (ngày 22/12/2024) về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia; Nghị quyết 03/NQ-CP của Chính phủ (ngày 9/1/2025) về chương trình hành động thực hiện Nghị quyết 57-NQ/TW. Tiếp đó, Quốc hội thông qua Nghị quyết 193 (ngày 19/2/2025) về thí điểm cơ chế, chính sách đặc thù trong lĩnh vực này. Dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo cũng đang được thảo luận tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV và dự kiến thông qua tại Kỳ họp này.

Quá trình tạo đột phá phát triển cho ngành khoa học, công nghệ, nhiều vấn đề quan trọng đã được đề cập đến trong đó có việc phát triển các tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập. Nhiều ý kiến cho rằng, việc thúc đẩy các tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập phát triển chính là một đòn bẩy giúp nước ta tăng trưởng đạt hai con số trong kỷ nguyên mới.

Đóng góp thực chất

Theo Tiến sỹ Lê Công Lương, Phó Tổng Thư ký kiêm Trưởng Ban Khoa học và Hợp tác quốc tế (Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam), tính đến cuối năm 2024, trong khuôn khổ Liên hiệp Hội đã có 575 tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập. Báo cáo tổng hợp từ hầu hết các tổ chức trên cho thấy, nhiều kết quả tích cực trong quá trình hoạt động của các tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập giai đoạn 2021-2024 được ghi nhận như: 58 bằng sáng chế, 83 giải pháp hữu ích được cấp; gần 2.300 bài báo khoa học được đăng tải; hơn 1.000 đề tài, dự án và 2.800 hợp đồng dịch vụ khoa học và công nghệ được triển khai với tổng kinh phí huy động gần 4.711 tỷ đồng. Các tổ chức đã đóng góp 261 tỷ đồng tiền thuế, hơn 250 tỷ đồng bảo hiểm xã hội, đồng thời thu hút 30,8 triệu USD viện trợ quốc tế.

Mặc dù đạt được nhiều kết quả nổi bật, Tiến sỹ Lê Công Lương cũng chỉ ra nhiều rào cản lớn mà các tổ chức này đang gặp phải như: Hành lang pháp lý chưa rõ ràng, các chính sách thuế, tài chính chưa phù hợp với đặc thù phi lợi nhuận. Quy định về viện trợ và đấu thầu còn chồng chéo; thiếu vốn đầu tư; cơ sở vật chất hạn chế; nhân lực thiếu ổn định; đặc biệt là khó tiếp cận các nguồn kinh phí từ ngân sách nhà nước. Cho rằng đây là lực lượng quan trọng trong hệ sinh thái khoa học công nghệ quốc gia, Tiến sỹ Lê Công Lương khẳng định, các tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập có vai trò thúc đẩy đổi mới sáng tạo, bảo vệ môi trường, chăm sóc sức khỏe cộng đồng và phát triển kinh tế-xã hội.

Còn theo Tiến sỹ Phạm Văn Tân, nguyên Phó Chủ tịch Liên hiệp Hội Việt Nam, muốn các tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập hoạt động hiệu quả, cần giải quyết hai bài toán là tăng cường năng lực nội tại và cải thiện khung pháp lý, chính sách hỗ trợ. Theo đó, cần hoàn thiện chính sách, đặc biệt là chính sách tài chính - ngân sách và xã hội hóa dịch vụ công; có các kênh tài chính linh hoạt hơn, cơ chế đặt hàng minh bạch và mở rộng cơ hội cho các tổ chức ngoài công lập tiếp cận các đề tài, dự án quốc gia.

"Mở lối" cho khoa học công nghệ ngoài công lập

Luật Khoa học và Công nghệ được ban hành lần đầu năm 2000 và sửa đổi vào năm 2013 đã đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra hành lang pháp lý cho hoạt động khoa học công nghệ thúc đẩy phát triển kinh tế. Tuy nhiên, trước sự phát triển nhanh chóng của thế giới cũng như sự bùng nổ của công nghệ số, Luật Khoa học và Công nghệ dần không đáp ứng được yêu cầu thực tiễn, cần được sửa đổi để mở rộng những lĩnh vực mới, đồng thời, thúc đẩy huy động nguồn đầu tư, nhân lực từ khu vực ngoài công lập, các doanh nghiệp cho hoạt động nghiên cứu và phát triển.

Dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đang được thảo luận tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV đã mở rộng phạm vi điều chỉnh, không chỉ là hoạt động nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ mà bổ sung thêm nội hàm: "đổi mới sáng tạo", với mong muốn thúc đẩy nghiên cứu khoa học, ứng dụng vào thị trường, tạo ra sản phẩm hàng hóa có giá trị gia tăng, đóng góp cho phát triển kinh tế - xã hội.

Dự thảo Luật gồm 8 chương và 95 điều (tăng 14 điều so với Luật Khoa học và Công nghệ năm 2013 do bổ sung nội dung đổi mới sáng tạo và cấu trúc lại Luật). Do đó, về hình thức, dự thảo Luật có nhiều thay đổi so với Luật hiện hành. Theo Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Bùi Thế Duy, dự thảo Luật có sửa đổi lớn đối với 26 điều, bổ sung 23 điều, bám sát các nội dung chính sách tại Nghị quyết 118/NQ-CP ngày 3/8/2024 của Chính phủ về phiên họp chuyên đề về xây dựng pháp luật tháng 7/2024.

Điểm mới trong dự thảo Luật, hoạt động khoa học công nghệ không chỉ tập trung cho khu vực công lập mà đẩy mạnh ra khu vực ngoài công lập với việc thu hút nguồn lực đầu tư ngoài xã hội thông qua một số cơ chế, chính sách để đưa doanh nghiệp trở thành trung tâm, kết nối hoạt động nghiên cứu từ viện nghiên cứu, trường đại học. Bên cạnh đó, dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo cũng bổ sung nguyên tắc chấp nhận rủi ro, độ trễ trong nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ (Điều 9).

So với Luật Khoa học và Công nghệ năm 2013, đối tượng điều chỉnh của dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo tập trung hơn vào hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo ở khu vực ngoài công lập để thúc đẩy nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo; trong đó, doanh nghiệp là một trong những chủ thể được quan tâm đặc biệt, với vai trò là trung tâm của hoạt động đổi mới sáng tạo, đóng góp ngày càng hiệu quả vào phát triển kinh tế - xã hội, góp phần công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Tuy nhiên, khi đánh giá về các quy định đối với tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập, Tiến sỹ Lê Công Lương cho rằng, dự thảo có 4 điều về tổ chức khoa học và công nghệ nhưng không có điều riêng cho tổ chức khoa học và công nghệ ngoài công lập. Nhiều quy định vẫn thiên lệch về tổ chức khoa học và công nghệ công lập. Do vậy, ông đề xuất cần bổ sung điều khoản riêng về tổ chức khoa học và công nghệ ngoài công lập, có sự bình đẳng trong tiếp nhận nguồn đầu tư, tài trợ, đấu thầu nhiệm vụ khoa học và công nghệ giữa các tổ chức.

Năm 2025 đang trở thành dấu mốc chuyển mình mạnh mẽ của ngành Khoa học và Công nghệ Việt Nam. Để hiện thực hóa bước chuyển mình này, rất cần một khuôn khổ pháp lý bình đẳng, minh bạch, thúc đẩy phát triển các tổ chức khoa học công nghệ ngoài công lập. Dự thảo Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo cần thực sự là đòn bẩy mở rộng không gian sáng tạo, trao quyền cho những chủ thể mới, nơi doanh nghiệp, tổ chức tư nhân và trí thức khoa học cùng chung tay kiến tạo tương lai.