Những người "truyền lửa" trong văn hoá Sán Dìu

Dù không được đánh giá cao trong xã hội xưa nhưng người phụ nữ lại đóng vai trò quan trọng góp phần bảo tồn, giữ lửa và phát huy những giá trị văn hoá dân gian, trong đó có văn hoá ẩm thực trong kho tàng văn hoá đặc sắc của người Sán Dìu ở Quảng Ninh.

Theo đánh giá của các chuyên gia, trong xã hội phong kiến, phụ nữ Sán Dìu không được nhìn nhận rõ ràng trong nhiều nghi lễ, phong tục. Xưa, khi lấy chồng, họ bị coi là "nữ nhân ngoại tộc", là người ngoài, mất tên riêng và chỉ được gọi theo tên, họ của chồng.

Thậm chí, nhiều nghi lễ như cấp sắc, thờ cúng tổ tiên... phụ nữ không được tham gia. Tuy nhiên, theo Tiến sĩ Trần Quốc Hùng, Trung tâm Nghiên cứu, bảo tồn và phát triển văn hóa Sán Dìu Việt Nam, người từng có nhiều nghiên cứu tại Quảng Ninh, thì với phẩm chất vốn có, sự khéo léo, kiên trì, chịu thương chịu khó trong đời sống, phụ nữ Sán Dìu lại giữ vai trò trụ cột ở nhiều lĩnh vực trong gia đình và cộng đồng. Họ không chỉ gánh vác trách nhiệm nội trợ, nuôi dạy con cái mà còn duy trì các phong tục, tập quán thông qua việc tổ chức lễ nghi, giữ gìn truyền thống ẩm thực và truyền dạy văn hóa cho thế hệ sau. 

Bên cạnh vai trò trong gia đình, phụ nữ Sán Dìu góp phần quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy văn hóa dân gian. Đặc biệt, họ tham gia tích cực vào hát soọng cô, một làn điệu dân ca đối đáp mang bản sắc dân tộc. Trong những cuộc hát giao duyên, phụ nữ không chỉ thể hiện tài năng mà còn bộc lộ tâm tư, tình cảm. Nhiều đôi lứa đã nên duyên từ những buổi hát này. Đây cũng là không gian để họ thể hiện sự chủ động, sáng tạo trong giao tiếp và kết nối cộng đồng.

Tuy không tham gia các nghi lễ lớn, phụ nữ Sán Dìu vẫn giữ vai trò chính trong việc chuẩn bị các nghi lễ gia đình, nhất là vào các dịp tết, thanh minh. Họ đảm nhận việc chuẩn bị lễ vật, nấu nướng, khuyên bảo con cái các nghi thức cúng bái, giúp truyền tải những giá trị văn hóa qua từng thế hệ. Ngoài ra, họ còn duy trì nghề thủ công truyền thống như dệt vải, thêu thùa, may trang phục dân tộc đơn giản mà đẹp mắt, có hoa văn tinh xảo, màu sắc hài hòa. Đây là minh chứng cho sự khéo léo và tinh tế của họ trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa.

Văn hóa ẩm thực của người Sán Dìu là lĩnh vực thể hiện rõ nhất vai trò quan trọng của phụ nữ Sán Dìu. Họ không chỉ sáng tạo, duy trì cách chế biến các món ăn truyền thống mà còn truyền dạy chúng cho thế hệ sau. Ẩm thực của người Sán Dìu mang đậm dấu ấn độc đáo, sự tinh hoa trong sử dụng thực phẩm, gia vị và bảo quản thực phẩm. Đặc biệt, trong các dịp lễ, tết, ẩm thực Sán Dìu càng trở nên phong phú với những món đặc trưng, như: Khau nhục, bánh chưng gù, bánh tài lồng ệp, thịt thính, bánh bạc đầu...

Những món ăn này không chỉ có hương vị đặc trưng mà còn thể hiện sự tài hoa của phụ nữ Sán Dìu. Chẳng hạn, bánh chưng gù với hình dáng sáu góc đặc biệt đòi hỏi kỹ thuật gói tinh xảo, thể hiện sự đoàn kết, sum họp gia đình. Bánh bạc đầu được chế biến công phu từ việc giã gạo nếp, lọc bột đến nặn bánh cùng nhân vừng, lạc, đường phên, là minh chứng cho sự tỉ mỉ trong nghệ thuật ẩm thực. Ngoài ra, phụ nữ Sán Dìu cũng tận dụng nguyên liệu thiên nhiên để tạo nên những món ăn dân dã nhưng giàu dinh dưỡng, phản ánh sự gắn bó với thiên nhiên và tri thức ẩm thực độc đáo.

Từ bao đời nay, các bà, các mẹ, các chị chính là người "truyền lửa" giáo dục nét đẹp văn hoá truyền thống cho con cháu. Trẻ nhỏ được hướng dẫn tự tay làm bánh, nấu xôi sao cho đạt được hương vị chuẩn mực nhất. Không chỉ trong gia đình, tại các lễ hội cộng đồng như Lễ hội soọng cô, Lễ hội cầu an, hội đình làng..., phụ nữ Sán Dìu còn đảm nhận việc giới thiệu và hướng dẫn chế biến các món ăn truyền thống, đảm bảo những giá trị ẩm thực không bị mai một.

Hiện nay, nhiều phụ nữ Sán Dìu đã tích cực tham gia quảng bá ẩm thực truyền thống tại các lễ hội hoặc theo mô hình du lịch cộng đồng. Tại một số địa phương như Hạ Long, Vân Đồn, Cẩm Phả, Tiên Yên..., nhiều gia đình Sán Dìu đã mở mô hình du lịch trải nghiệm, nơi du khách có thể học nấu ăn và thưởng thức các món truyền thống ngay tại nhà.

Những tấm gương tiêu biểu như bà Trương Thị Thanh (phường Quang Hanh, TP Cẩm Phả), nghệ nhân Từ Thị Tạ, Trương Thị Choong (xã Bình Dân, Vân Đồn)... trở thành hạt nhân làm sống dậy những làn điệu soọng cô truyền thống. Điều này không chỉ giúp quảng bá văn hóa mà còn tạo thêm cơ hội phát triển kinh tế, nâng cao chất lượng cuộc sống cho đồng bào Sán Dìu trên địa bàn.