Triển khai thí điểm khởi kiện vụ án dân sự công ích Chủ động bảo vệ lợi ích cộng đồng

Ngày 24/6/2025, Quốc hội ban hành "Nghị quyết số 205/2025/QH15 về việc thí điểm Viện Kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công". Nghị quyết có hiệu lực từ 1/1/2026 và được triển khai thí điểm tại một số địa phương, trong đó có Quảng Ninh.

Theo Nghị quyết 205/2025/QH15, Viện KSND khu vực tương ứng với Tòa án khu vực có thẩm quyền giải quyết theo thủ tục sơ thẩm vụ án dân sự công ích có quyền khởi kiện vụ án. Trường hợp vụ án phức tạp, giá trị thiệt hại lớn hoặc xảy ra trên địa bàn nhiều khu vực hoặc có yếu tố nước ngoài hoặc khi xét thấy cần thiết thì Viện KSND cấp tỉnh có thể khởi kiện hoặc tiến hành kiểm tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, sau đó phân công cho Viện KSND khu vực khởi kiện vụ án. Trường hợp vụ án rất phức tạp, giá trị thiệt hại rất lớn hoặc xảy ra trên địa bàn nhiều tỉnh, thành phố hoặc có ảnh hưởng đến an ninh, đối ngoại hoặc khi xét thấy cần thiết thì Viện KSND tối cao có thể khởi kiện hoặc tiến hành kiểm tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ, sau đó phân công cho Viện KSND cấp dưới khởi kiện.

Đáng lưu ý, vụ án dân sự công ích không hòa giải, bị đơn không được đưa ra yêu cầu phản tố, đây là một thiết kế đặc thù để bảo đảm tính răn đe, khắc phục vi phạm và phòng ngừa chung. Nguồn thông tin có thể đến từ phản ánh của tổ chức, cá nhân; truyền thông, dư luận xã hội; hoặc do Viện KSND tự phát hiện trong quá trình công tác.

Tại Quảng Ninh, việc lựa chọn vụ án công ích được cân nhắc kỹ lưỡng trên cơ sở mức độ ảnh hưởng đến cộng đồng, tính điển hình, khả năng khắc phục bằng bản án và sự đầy đủ của chứng cứ. Do đó, những bước như khảo sát thực địa, lấy mẫu, lập hồ sơ kỹ thuật, ghi hình, ghi âm hay làm việc với các bên liên quan không đơn thuần là thủ tục hành chính, mà là điều kiện bắt buộc để vụ án công ích đi đúng quy trình tố tụng và có sức thuyết phục cao cả về pháp lý lẫn xã hội.

Ngay sau khi Nghị quyết được ban hành, bám sát chỉ đạo của Viện KSND tối cao, Viện KSND tỉnh đã ban hành kế hoạch, tổ chức lực lượng, xây dựng quy trình và phương án tiếp nhận, xử lý thông tin để chủ động chuẩn bị cho giai đoạn thực thi ngay sau khi Nghị quyết có hiệu lực pháp luật.

Trong các ngày 22 và 25/8/2025, Phòng 9 (Viện KSND tỉnh) đã thành lập 3 tổ công tác, tiến hành xác minh, thu thập tài liệu chứng cứ để xây dựng hồ sơ chuẩn bị xem xét việc khởi kiện vụ án dân sự công ích. Thông qua hoạt động kiểm sát việc giải quyết các vụ việc tranh chấp dân sự, phát hiện nhiều trường hợp cá nhân có hành vi lấn chiếm, sử dụng trái phép đất đai thuộc quyền quản lý của UBND địa phương. Để xác định thời điểm hiện tại, lợi ích công có bị xâm phạm và cần được bảo vệ không, các tổ công tác làm việc với UBND các phường liên quan để thu thập tài liệu có liên quan, kiểm tra sơ bộ hiện trường, làm rõ quan điểm, đề nghị của UBND đối với việc xử lý các hành vi vi phạm; đồng thời, trao đổi về chế định Viện kiểm sát khởi kiện vụ án dân sự công ích và đề nghị các địa phương chủ động nắm bắt, cung cấp nguồn thông tin cho Viện kiểm sát để kịp thời bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người dân và lợi ích công.

Cũng trong thời gian này, Viện KSND Khu vực 2 thành lập 4 tổ công tác, tổ chức kiểm tra thực địa Công ty Hoàng Đức 68 (sản xuất nhựa, bao bì) liên quan phản ánh xả thải; ghi nhận hiện tượng xe vận chuyển vật liệu trên tuyến tỉnh lộ 338 gây rơi vãi, bụi bẩn; làm việc về tình trạng nước sinh hoạt đổi màu ảnh hưởng đến người dân tại một số khu vực…Việc tiếp cận hiện trường giúp làm rõ bức tranh thực tế, tăng giá trị chứng cứ phục vụ phân loại, lựa chọn vụ việc đủ điều kiện khởi kiện.

Để nâng cao hiệu quả xác minh, Viện KSND khu vực còn ký quy chế phối hợp liên ngành với Công an các phường, xã, đặc khu trên địa bàn, tạo cơ chế chia sẻ thông tin, phối hợp xử lý phản ánh của người dân và bảo đảm an toàn, tính khách quan khi kiểm tra thực tế.

Trên cơ sở kết quả rà soát, xác minh, ngày 27/8/2025, Viện KSND tỉnh tổ chức họp Ủy ban Kiểm sát mở rộng để thảo luận, cho ý kiến đối với các vụ việc do Viện KSND hai cấp đề nghị lựa chọn khởi kiện vụ án dân sự theo Nghị quyết số 205/NQ-QH15. Theo đó, các vụ việc được phân loại theo ba nhóm: vụ việc đủ điều kiện để khởi kiện; vụ việc cần bổ sung hồ sơ, tài liệu; vụ việc chưa đủ căn cứ khởi kiện. Cách làm này giúp tập trung nguồn lực vào các vụ việc có cơ sở pháp lý và chứng cứ rõ, đồng thời vẫn tiếp tục hoàn thiện hồ sơ với những vụ việc còn thiếu dữ liệu. Trên cơ sở kết quả buổi làm việc, lãnh đạo Viện chỉ đạo phòng nghiệp vụ khẩn trương hoàn thiện báo cáo tổng hợp cùng hồ sơ các vụ việc để báo cáo VKSND tối cao chỉ đạo thực hiện.

Việc chủ động “vào cuộc sớm” không chỉ thể hiện trách nhiệm của ngành Kiểm sát Quảng Ninh trong bảo vệ lợi ích công, mà còn tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước ở những lĩnh vực nhạy cảm như môi trường, đất đai, quyền lợi người tiêu dùng. Khi chuỗi công việc tiền tố tụng được thực hiện bài bản, các vụ án công ích sẽ có tính khả thi cao, góp phần khắc phục vi phạm, tạo sức răn đe đối với các hành vi xâm hại lợi ích cộng đồng.