"Cột mốc văn hoá" nơi biên cương  

Tọa lạc bên bờ sông Ka Long, dòng sông nối liền hai nước Việt - Trung, từ lâu, đền Xã Tắc đã trở thành một địa điểm sinh hoạt tín ngưỡng có vị trí quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân địa phương, được coi là “cột mốc văn hóa” trường tồn, khẳng định vững chắc độc lập, chủ quyền thiêng liêng của Tổ quốc.

Theo ông Đỗ Văn Tuấn, Phó Chủ tịch Thường trực UBND TP Móng Cái, đền được xây dựng từ trước năm Kỷ Mão 1879, là nơi phụng thờ thần Xã Tắc Đại Vương, sau còn phối thờ Cao Sơn Đại Vương, Hưng Nhượng Vương Trần Quốc Tảng cùng các vị long thần, thổ địa bản thôn... Trải qua các giai đoạn thăng trầm của lịch sử, đền Xã Tắc vẫn luôn hiện hữu, là điểm tựa tinh thần, nơi gửi gắm niềm tin và ước mơ của bao thế hệ người dân nơi địa đầu nước Việt.

Tương truyền, ngôi đền xưa kia chỉ là một am cỏ nhỏ ở sát mép Thác Mang, bên dòng sông Ka Long. Vào khoảng đầu thế kỷ XX, trong một trận bão lớn, ngôi đền bị sạt lở, bát nhang, ban thờ trôi dạt vào khu vực Xoáy Nguồn. Và tại vị trí này, người dân đã xây dựng lại ngôi đền bằng gạch đất nung, mái lợp ngói âm dương.

Trải qua thăng trầm của thời gian, ngôi đền đã được trùng tu nhiều lần và lần trùng tu lớn nhất vào năm Kỷ Mão (1879). Năm 1979, ngôi đền bị phá hủy, chỉ còn lại một vài tấm bia và nền móng cũ. Sau năm 1989, đền được phục dựng nhưng với quy mô nhỏ hơn đền cũ. Ngôi đền Xã Tắc được trùng tu gần đây nhất là vào năm 2009, trên diện tích khoảng 20.000m2, bao gồm đền chính và một số khu phụ cận. Khu chính của đền có diện tích 308m2, gồm tòa tiền đường với ba gian hai chái, hai gian chung đường và ba gian hậu cung.

Đền được xây dựng chủ yếu bằng gỗ lim, mái lợp ngói vảy rồng, tường xây gạch. Đền hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị, như các bức hoành phi, câu đối và một số tấm bia đá… Với những giá trị tiêu biểu về mặt lịch sử, văn hóa, chính trị, đền Xã Tắc không chỉ là niềm tự hào của TP Móng Cái, của tỉnh mà còn là một di sản quý báu của dân tộc. Năm 2020, đền Xã Tắc đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là Di tích lịch sử cấp quốc gia.

Năm 2018, Lễ hội đền Xã Tắc được phục dựng và là sự kiện văn hóa thường niên của TP Móng Cái từ đó đến nay, nhằm bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống, đồng thời góp phần quảng bá hình ảnh di sản văn hoá Quảng Ninh đến bạn bè trong nước và quốc tế. Năm 2025, Lễ hội đền Xã Tắc tiếp tục được tổ chức với nhiều hoạt động phong phú, ý nghĩa nhằm tôn vinh giá trị văn hóa, lịch sử, tâm linh của di tích và tạo không gian giao lưu, gắn kết cộng đồng. Theo ông Đỗ Văn Tuấn, Phó Chủ tịch Thường trực UBND TP Móng Cái, đàn Xã Tắc và lễ tế Xã Tắc là hiện tượng văn hóa đặc sắc mang tính nhân văn sâu sắc, gắn với nhu cầu của cư dân nông nghiệp lúa nước.

Ông Tuấn cho biết thêm: Lễ hội đền Xã Tắc xuân Ất Tỵ 2025 được tổ chức trong bối cảnh đặc biệt, một năm tăng tốc, bứt phá về đích để thực hiện thắng lợi kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm 2021-2025, năm diễn ra nhiều sự kiện trọng đại của đất nước và là năm tiến hành Đại hội Đảng bộ các cấp, tiến tới Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIV. Đây cũng là năm đánh dấu bước chuyển mình, mở ra kỷ nguyên vươn mình, phát triển giàu mạnh, văn minh, thịnh vượng của dân tộc.

Nhiệm vụ bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa gắn với thực hiện Nghị quyết số 17-NQ/TU ngày 30/10/2023 của BCH Đảng bộ tỉnh về xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Quảng Ninh trở thành nguồn lực nội sinh, động lực cho phát triển nhanh, bền vững luôn được TP Móng Cái quan tâm, chú trọng thực hiện.