Tỉnh Quảng Ninh được thành lập năm 1963 trên cơ sở hợp nhất khu Hồng Quảng và tỉnh Hải Ninh – một vùng đất có vị trí chiến lược cả về quân sự, kinh tế và giao thông. Không chỉ là thủ phủ của vùng than - ngành công nghiệp then chốt của miền Bắc xã hội chủ nghĩa, Quảng Ninh còn là cửa ngõ phía Đông Bắc, nơi nối đất liền với biên giới và biển cả. Chính vị trí quan trọng ấy đã khiến nơi đây trở thành mục tiêu đánh phá dữ dội trong hai cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc do đế quốc Mỹ phát động, lần thứ nhất từ 1964 đến 1968, và lần thứ hai vào năm 1972.

Ngày 5/8/1964, sau khi gây ra sự kiện Vịnh Bắc Bộ, không quân và hải quân Mỹ bắt đầu bắn phá miền Bắc mở đầu cho cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ nhất. Ngay trong ngày đầu tiên ấy, Quảng Ninh đã trở thành chiến trường ác liệt. Với quyết tâm đánh cho Mỹ cút, đánh cho ngụy nhào, quân và dân Quảng Ninh đã phối hợp chặt chẽ với lực lượng hải quân đánh trả máy bay Mỹ, lập nên nhiều chiến công vang dội.  Ngay trong ngày 05-8-1964, tại trận địa Hòn Gai, các lực lượng vũ trang nhân dân đã phối hợp chặt chẽ với các đơn vị bộ đội pháo phòng không, Hải quân… nổ súng đánh trả quyết liệt bắn rơi 3 máy bay Mỹ và bắt sống giặc lái Everett Alvarez – phi công Mỹ đầu tiên bị bắt trong chiến tranh Việt Nam. Chiến công đầu tiên vang dội ấy đã cổ vũ tinh thần chiến đấu trên khắp miền Bắc và củng cố niềm tin “thắng Mỹ” trong lòng người dân.

Cựu chiến binh Phạm Khắc Định, nguyên Trung đội trưởng Trung đội 2, Đại đội 141, Tiểu đoàn pháo phòng không 217, một trong những người trực tiếp tham gia trận đánh ngày 5/8/1964 nhớ lại: Ngày hôm đó chúng tôi được giao nhiệm vụ chi viện tối đa, hỗ trợ hết sức cho các lực lượng phối hợp để chống trả quyết liệt sự bắn phá của địch. Một tàu hải quân cắt dây neo, vượt làn bom đạn địch để ra Vịnh Hạ Long bắn trả đàn máy bay. Và cuối cùng với sự phối hợp ăn ý của các lực lượng quân đội, nhân dân và tự vệ, chúng ta đã có một chiến thắng giòn giã.

Sau đợt mở màn, đế quốc Mỹ không ngừng tăng cường đánh phá các khu công nghiệp, bến cảng và tuyến giao thông huyết mạch của Quảng Ninh.  Đặc biệt, Từ năm 1965 trở đi, chiến tranh leo thang dữ dội. Quảng Ninh liên tục hứng chịu các đợt oanh tạc từ máy bay Mỹ, tập trung vào các địa bàn trọng yếu như Hòn Gai, Cẩm Phả, Uông Bí, cầu cảng, kho tàng, tuyến đường sắt, nhà máy, xí nghiệp, đặc biệt là các mỏ than. Đỉnh điểm vào tháng 8/1966, thị trấn Hà Tu, Bãi Cháy, cầu 20 (Cửa Ông), mỏ Cọc 6, Nhà Sàng… bị đánh phá ác liệt.

Dù bị địch đánh mạnh, quân và dân Quảng Ninh vẫn anh dũng chiến đấu. Từ năm 1965 đến 1968, Quảng Ninh bắn rơi 170 máy bay Mỹ, bắt sống nhiều giặc lái. Lực lượng dân quân, tự vệ tại các xã, thị trấn như Xuân Sơn (Đông Triều), Nam Hòa (Yên Hưng) liên tiếp lập công lớn trong bắn rơi máy bay Mỹ, trở thành điển hình toàn quốc.

Không chỉ chiến đấu trên trận địa, người dân Quảng Ninh đặc biệt là thợ mỏ còn trực tiếp cầm súng ra chiến trường. “Binh đoàn than” ra đời trong hoàn cảnh ấy, gồm những người thợ gác lại búa, xẻng, khoan để khoác lên mình màu áo lính, chi viện cho miền Nam ruột thịt. Nhiều chiến sĩ trong binh đoàn than sau này đã lập chiến công hiển hách, được phong tặng danh hiệu “Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân”, “Dũng sĩ diệt Mỹ”, “Dũng sĩ diệt xe cơ giới”…

Với những thành tích, chiến công vang dội, ngày 2/2/1965, Quảng Ninh được đón Bác Hồ về thăm. Đây là vinh dự lớn lao, tiếp thêm sức mạnh tinh thần cho toàn tỉnh. Một năm sau, ngày 19/8/1966, Bác tiếp tục gửi thư khen, động viên tinh thần chiến đấu và sản xuất. Năm 1967, quân dân Quảng Ninh vinh dự được tặng thưởng Huân chương Độc lập hạng Nhất. Năm 1968, đoàn đại biểu công nhân, cán bộ ngành Than vinh dự được gặp Bác Hồ tại Phủ Chủ tịch - một sự kiện thiêng liêng khắc ghi trong tâm trí bao thế hệ công nhân vùng mỏ minh chứng cho vị thế và đóng góp to lớn của vùng mỏ trong công cuộc kháng chiến chống Mỹ.

Sau thất bại của chiến lược “Việt Nam hóa chiến tranh”, tháng 4/1972, Mỹ phát động cuộc chiến tranh phá hoại miền Bắc lần thứ hai với quy mô tàn khốc hơn. Quảng Ninh lại tiếp tục là trọng điểm đánh phá. 

Sau một loạt các cuộc bắn phá thăm dò, ngày 10/5/1972, không quân Mỹ bắt đầu mở đợt tấn công có tính hủy diệt vào Quảng Ninh. Với ý đồ triệt tiêu nền sản xuất công nghiệp của Miền Bắc, cắt đứt chi viện cho Miền Nam, đế quốc Mỹ điên cuồng huy động không quân, hải quân đánh phá Vùng Mỏ; thả hàng nghìn thủy lôi hòng phong tỏa vùng biển Quảng Ninh. Từ tháng 5 đến tháng 10/1972, Mỹ thả thủy lôi và mìn từ trường nhằm phong toả các cảng Hòn Gai và Cẩm Phả, Cửa Ông, Móng Cái.

Đặc biệt, từ ngày 18 đến 30/12/1972, máy bay Mỹ tiếp tục đánh phá Quảng Ninh 22 trận, ném 201 quả bom các loại vào 45 điểm, đồng thời tiếp tục thả thủy lôi phong toả các tuyến đường biển. Tổng số bom đạn dội xuống Quảng Ninh từ 10/5 đến 30/12/1972 bằng 40% số bom đạn trong chiến tranh phá hoại lần thứ nhất trên địa bàn tỉnh, giết chết hàng trăm người và làm bị thương nhiều người khác, trên 6.000 ngôi nhà bị sập đổ hoặc bị hư hỏng nặng, gần 200 máy móc, thiết bị, ô tô, ca nô, tàu thuyền, phà, sà lan bị phá huỷ, 6.000 m2 mặt đường bộ, 2.500m3 nền đường, gần 2.000 mét đường sắt và 12 cây cầu bị hỏng nặng. Những địa bàn và đơn vị: Hồng Gai, Uông Bí, Hà Tu, Cửa Ông, Mông Dương, Cọc 6, Vàng Danh bị địch đánh huỷ diệt, gần như không một công trình, nhà máy, ngôi nhà, trường học nào còn nguyên vẹn trên đất mỏ.

Bị giặc Mỹ điên cuồng bắn phá, bám sát các chỉ đạo của Trung ương, căn cứ tình hình thực tiễn địa phương, dự báo chính xác tình hình, trước khi không quân mỹ tấn công hủy diệt, Ban Thường vụ Tỉnh uỷ đã phân tán dân cư ra khỏi địa bàn trọng điểm; chỉ đạo chuyển hướng từ phục vụ phát triển kinh tế thời bình là chủ yếu sang phục vụ chiến đấu, nhưng vẫn bảo đảm đầy đủ các yêu cầu của sản xuất. Sơ tán các xí nghiệp nhà máy, công trường, ổn định sản xuất; những máy móc thiết bị quan trọng chưa sử dụng được cất giấu an toàn; tổ chức lực lượng vũ trang địa phương hiệp đồng chặt chẽ với bộ đội chủ lực, đoàn kết anh dũng chiến đấu, bắn rơi 27 máy bay. Đặc biệt, ngày 24/12/1972, quân dân xã đảo Ngọc Vừng bắn rơi chiếc F4, đây là chiếc máy bay thứ 200 và cũng là chiếc cuối cùng của giặc Mỹ bị bắn rơi trên đất Quảng Ninh góp phần cùng quân dân miền Bắc chiến thắng chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ lần thứ 2; tiếp tục khắng định: Đường lối chiến tranh nhân dân là đỉnh cao nghệ thuật quân sự Việt Nam. Trước sự thất bại không gì cứu vãn nổi, 7 giờ ngày 30/12/1972, Richard Nixon phải tuyên bố tạm ngừng ném bom bắn phá miền Bắc từ vĩ tuyến 20 trở ra.

Giai đoạn này, trong số các đơn vị chiến đấu nổi bật có Đại đội pháo cao xạ 37 ly thuộc Xí nghiệp Bến Hòn Gai. Được thành lập năm 1968, đại đội gồm 4 khẩu đội với 44 chiến sĩ do Đặng Bá Hát chỉ huy. Đơn vị này hoạt động 24/24 giờ, sẵn sàng chiến đấu như một lực lượng chủ lực, bảo vệ vùng trời thiêng liêng của tổ quốc. Trong trận đánh khốc liệt tháng 7/1972, 5 chiến sĩ hy sinh, trong đó có chiến sỹ Đặng Bá Hát – người sau này được truy tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Ông Vũ Trọng Hiếu, Nguyên pháo thủ Đại đội tự vệ C34, Xí nghiệp Bến Hòn Gai nghẹn ngào nhớ lại: Trận địa ngày ấy máu nhuộm đỏ pháo đài. Chúng tôi chiến đấu không màng sống chết, chỉ biết bảo vệ quê hương.

Dù bom đạn tàn phá, Quảng Ninh vẫn không ngừng sản xuất. Công nhân, nông dân, thanh niên tiếp tục lao động trên công trường, mở rộng tuyến giao thông, duy trì khai thác than. 117 km đường bộ được nâng cấp, nhiều phong trào thi đua bám trụ trong lòng đất, “vừa sản xuất, vừa đánh giặc” diễn ra sôi nổi khắp nơi. Tinh thần ấy chính là điểm tựa để miền Bắc chi viện cho tiền tuyến miền Nam, góp phần làm nên thắng lợi trọn vẹn mùa xuân 1975.

Ghi nhận những chiến công oanh liệt trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của quân và dân Quảng Ninh, nhân dịp kỷ niệm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9 năm 1973, Quảng Ninh đã được Đảng, Quốc hội, Chính phủ trao tặng phần thưởng cao quý Huân chương Kháng chiến hạng Nhì. Ba đơn vị gồm Tự vệ Cảng Hòn Gai, Trạm 301 Công an nhân dân vũ trang và Đội Cảnh sát tuần tra kiểm soát Vịnh Hạ Long được phong tặng danh hiệu “Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân”. Đó là phần thưởng cao quý ghi nhận tinh thần bất khuất, lòng yêu nước và bản lĩnh sáng tạo của người dân Quảng Ninh trong những năm tháng gian khổ nhất.

Trong hai đợt chiến tranh phá hoại bằng không quân của đế quốc Mỹ (lần thứ nhất từ 1964-1968 và lần thứ hai là vào năm 1972), quân dân Quảng Ninh đã trải qua 4 năm, 1 tháng, 7 ngày (tính ra vừa tròn 1.500 ngày) trực tiếp đối mặt với các cuộc oanh kích của máy bay Mỹ. Trong 1.500 ngày đêm ấy,  quân và dân vùng mỏ đã trực tiếp hứng chịu 2.340 trận đánh phá, với hơn 28.500 quả bom, mìn và thủy lôi trút xuống, tương đương gần 10.000 tấn bom đạn.

Cuộc không kích ác liệt đã khiến 2.501 người thiệt mạng, gần 4.000 người bị thương và gây thiệt hại nặng nề về cơ sở vật chất. Thế nhưng cũng chính trong điều kiện chiến tranh ác liệt, gian khổ, bản lĩnh và ý chí quyết chiến quyết thắng của người dân Quảng Ninh lại có dịp toả sáng.  Vừa tổ chức sản xuất, vừa chi viện sức người, sức của cho miền Nam, quân dân Quảng Ninh vẫn kiên cường chiến đấu, góp phần tạo nên những chiến công vang dội: bắn rơi 200 máy bay Mỹ trong đó có 173 chiếc trong lần chiến tranh phá hoại thứ nhất, 27 chiếc trong lần thứ hai  và tiêu diệt, bắt sống 24 giặc lái.

Nhiều tập thể, cá nhân lập chiến công xuất sắc đã được phong tặng danh hiệu Anh hùng, Chiến sĩ thi đua, Chiến sĩ Quyết thắng... Đặc biệt, dân quân xã Xuân Sơn (Đông Triều) bắn rơi chiếc máy bay Mỹ thứ 100; dân quân xã đảo Ngọc Vừng (Vân Đồn) bắn rơi chiếc thứ 200; dân quân huyện Yên Hưng -  địa phương bắn rơi nhiều máy bay nhất tỉnh đã 5 lần lập công lớn. Các đơn vị tự vệ, dân quân ở các xã, thị trấn, mỏ… cũng ghi dấu với nhiều chiến công, trong đó có mỏ Hà Tu và xã Nam Hòa (Yên Hưng) bắn rơi 2 máy bay địch.

Chiến tranh đã lùi xa, nhưng ký ức về 1.500 ngày đêm chiến đấu kiên cường vẫn như còn vẹn nguyên trong tâm trí mỗi người dân đất mỏ. Đó không chỉ là niềm tự hào về một thời máu lửa giữ đất, giữ than, gắng sức chi viện cho Miền Nam mà còn là cội nguồn sức mạnh để hun đúc ý chí, lòng tự hào và khát vọng vươn lên cho các thế hệ hôm nay. Trên vùng đất mỏ từng nhuốm màu khói lửa, một Quảng Ninh năng động, hiện đại đang từng ngày vươn mình mạnh mẽ, trở thành cực tăng trưởng mới của miền Bắc.