Người Quảng Ninh ra trận

80 mùa thu đã qua kể từ Tháng Tám năm 1945, từng câu chuyện của những nhân vật lịch sử kể cho chúng tôi nghe hệt như những thước phim quay chậm, chắp nối vì tuổi tác, nhưng rất đỗi hào hùng.

Đã bước sang tuổi bách niên, cụ Lê Phú, nguyên Đại đội trưởng Đại đội Ký Con, hiện ở số nhà 27, ngõ 214, phố Thụy Khê, phường Tây Hồ, Hà Nội, là người duy nhất của nghĩa quân Đệ tứ Chiến khu còn tại thế. Hồi ức của một người sống qua 2 thế kỷ, vào sinh ra tử, dự phần vào những sự kiện lịch sử vang dội là câu chuyện sinh động, quý giá như "báu vật nhân văn sống" đối với hậu thế hôm nay. 

Cha mẹ mất sớm, cậu bé Lê Phú phải nương nhờ gia đình bên ngoại ở Khê Chanh, Quảng Yên (nay là phường Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh). Lớn lên, Lê Phú đi học việc, làm thợ nguội 2 năm ở mỏ than Uông Bí. Tháng 4/1945 Lê Phú bắt liên lạc được với Nguyễn Bình (sau là Tư lệnh Chiến khu Trần Hưng Đạo) nhận lệnh tháo 2 khẩu đại liên trên tàu Pháp để đưa về Đông Triều.

Tháng 6/1945 Nguyễn Bình trao cho Lê Phú khẩu súng ngắn Unique 7,65mm và một khẩu đại liên để thành lập tổ đại liên Hốt kít gồm Lê Phú và 5 người khác. Sáng sớm 8/6, một tràng đại liên tiến công đồn Tràng Bạch (nay thuộc phường Hoàng Quế, tỉnh Quảng Ninh). Lực lượng du kích địa phương có mặt để yểm trợ. Đồn Tràng Bạch bị hạ. Binh sĩ trong đồn bị tước vũ khí. Ngay trong ngày, các chiến sĩ của nghĩa quân trở lại căn cứ chùa Bắc Mã để nghe Nguyễn Bình chính thức công bố thành lập Đệ tứ Chiến khu Đông Triều.

Một tháng sau, Lê Phú trực tiếp chỉ huy chiến đấu, chiếm trại huấn luyện thanh niên Đại Việt của Phát xít Nhật ở Bí Chợ. Trận đánh diễn ra nhanh gọn. Ta bắt sống 70 tên, thu được trên 100 khẩu súng và nhiều chiến lợi phẩm khác. Sau chiến thắng Bí Chợ, số quân của Chiến khu Đông Triều lên tới gần 400 người, được biên chế thành các trung đội tương đối hoàn chỉnh, lấy tên là Hoàng Hoa Thám, Phạm Hồng Thái, Hoàng Văn Thụ. Sau chiến thắng này Tiểu đội Ký Con được thành lập. Lê Phú được cử làm Tiểu đội trưởng, Nguyễn Văn Mộc làm Tiểu đội phó. Ít ngày sau, Tiểu đội Ký Con phát triển thành Trung đội.

Tháng 7/1945 Lê Phú trực tiếp chỉ huy một tiểu đội chiếm đồn Quảng Yên. Chiều 19/7 nghĩa quân vượt sông từ Đông Triều, đến sáng 20/7 quân ta đánh thẳng vào trại lính bảo an. Một tiểu đội Ký Con do Lê Phú chỉ huy đã bố trí án ngữ Bến Rừng nhanh chóng tiến vào tước vũ khí của bọn lính cơ. Quảng Yên là tỉnh lỵ đầu tiên trong nước được giải phóng trong giai đoạn tiền khởi nghĩa. Cụ Phạm Công Thành (phố Chùa Bằng, phường Quảng Yên), lúc đó mới 21 tuổi đã tham gia vào một tổ đặc biệt gồm 4 người chuyên làm công tác binh vận, vận động lính Nhật quay sang theo Việt Minh, huấn luyện tác chiến cho Việt Minh. Phạm Công Thành còn làm công tác trinh sát theo dõi mọi hoạt động của binh lính Nhật, rải truyền đơn kêu gọi bà con ủng hộ Việt Minh, phản đối quân Nhật, kêu gọi binh lính Nhật buông vũ khí, nộp cho ta.

Từ Quảng Yên, đồng chí Nguyễn Ngọc Đàm (sau này là Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Ninh) tham gia hoạt động giành chính quyền. Sau khi người anh trai (đồng chí Nguyễn Văn Luận, Xứ ủy viên Bắc Kỳ, sau làm Bí thư Thành ủy Hà Nội) bị Pháp bắt, đồng chí về Bắc Giang (nay là Bắc Ninh) tham gia vào phong trào đấu tranh đòi dân sinh, dân chủ do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo, với lực lượng nòng cốt là công nhân lao động trong các nhà máy, hầm mỏ. Dưới sự lãnh đạo của Chi bộ Đảng Nhà máy Bạc Sơn, tổ chức công đoàn cứu quốc, người thợ Nguyễn Ngọc Đàm và các đồng chí của mình đã cùng nhân dân trong tỉnh, dưới sự lãnh đạo của Ủy ban khởi nghĩa tỉnh, đã giải phóng tỉnh Bắc Giang ngày 18/8/1945.

Ngày 23/8/1945, theo lời kêu gọi của Ủy ban khởi nghĩa Hải Phòng, Trung đội Ký Con là một trong những đơn vị vũ trang về tham gia khởi nghĩa giành chính quyền. LLVT của Chiến khu Đông Triều chia làm 2 cánh tiến về Hải Phòng. Cánh thứ nhất gồm Đại đội Hoàng Văn Thụ, Đại đội Đề Thám do Hải Thanh chỉ huy cùng Trung đội Ký Con do Lê Phú chỉ huy, xuất phát từ sông Đạm Thủy về chiếm sở dầu, trấn giữ vị trí đầu cầu ven thành phố. Cánh quân thứ hai gồm Đại đội Phạm Hồng Thái do Nguyễn Bình chỉ huy, sang Thủy Nguyên, qua bến phà Bính, tiến vào Nhà hát lớn thành phố. Đúng 10 giờ ngày 23/8, trong cuộc mít tinh trọng thể tại Nhà hát Lớn, Ủy ban khởi nghĩa tuyên bố xóa bỏ chính quyền tay sai của phát xít Nhật, thành lập Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời Hải Phòng.

Để hỗ trợ cho quần chúng nổi dậy khởi nghĩa, đêm 25/8 Nguyễn Bình cử một đơn vị quân Chiến khu Trần Hưng Đạo hành quân cấp tốc về Hòn Gai. Chiều 26/8 ta đã tổ chức cuộc biểu dương lực lượng quần chúng có LLVT bảo vệ để giành chính quyền. Đông đảo công nhân mỏ và nhân dân lao động Hòn Gai đã tham gia phất cao cờ đỏ sao vàng và hô vang “Ủng hộ Việt Minh”.

80 năm đã trôi qua, những người trực tiếp tham gia Tổng khởi nghĩa mùa thu năm ấy giờ chỉ còn đếm trên đầu ngón tay, nhưng hào khí về Cách mạng Tháng Tám, tình yêu Tổ quốc thiết tha, yêu tự do và hoà bình thì còn mãi. Khúc ca ấy sẽ tiếp tục vang vọng trong Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.