Độc đáo ngôi đền, chùa trong hang đá

Đền, chùa Hang Son còn được gọi là Cốc Tự vì nằm hoàn toàn trong hang Son, thuộc dãy núi Chu Cốc (phường Yên Tử). Nơi đây được biết đến với vẻ đẹp hùng vĩ của núi non và là một di tích lịch sử, văn hóa quan trọng, gắn liền với truyền thuyết về vị thần Bát Hải Đại Vương được thờ tại đây, cùng sự kiện kết nghĩa huynh đệ giữa Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn với Bát Hải Đại Vương.

Hang Son có tên cổ là Bão Phúc Nham, được ví với thắng cảnh Động Hương Tích (chùa Hương, Hà Nội) và Tam Cốc - Bích Động (Ninh Bình). Núi Chu Cốc - hang Son cũng được nhắc tới trong các tài liệu cổ. Sách “Đại Nam nhất thống chí” có viết: “Núi Chu Cốc (Hang Son) ở cách huyện Thủy Đường 13 dặm về phía Bắc. Có đền rất thiêng”. Theo sử sách, đền - chùa Hang Son có lịch sử hàng trăm năm, là một trong những địa điểm tâm linh đặc biệt ở vùng đất Quảng Ninh với vị trí độc đáo và phong cảnh sơn thuỷ hữu tình, tạo nên một không gian thờ tự huyền bí, tôn nghiêm.

Trong dân gian còn lưu truyền thần tích về vị thần được thờ trong đền Hang Son. Đó là một chàng trai khôi ngô tuấn tú và rất mực thông minh tên là Phạm Chấu. Chàng trai đi theo học thầy đồ Hoàng Nhật Biến nổi tiếng uyên thông thiên văn, ngũ kinh và văn chương. Một năm, gặp vụ hạn hán mất mùa, Phạm Chấu đã xem thiên văn, dùng phép thuật cầu mưa, đưa nước từ sông vào đồng ruộng. Vì quá mệt, chàng đã hoá thân thành con cá chép trôi theo dòng sông Ma về động Hang Son. Để tưởng nhớ công lao của chàng, nhân dân lập đền thờ tại Hang Son và tôn là “Bát Hải Đại Vương”, vị thần trông coi 8 cửa biển.

Theo bà Phạm Thị Biền, thủ nhang đền, chùa Hang Son, truyền thuyết dân gian cũng kể lại rằng: Năm 1288, trước trận chiến trên sông Bạch Đằng lịch sử, Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn đã mang quân mai phục tại khu vực này, đến thắp hương và khấn thần trong ngôi đền Hang Son mong phù hộ và hứa sẽ trả ơn sau khi thắng trận. Quả nhiên, ông đã có chiến thắng vang dội. Như đã định, ông trở về nơi đây tạ ơn, làm lễ kết nghĩa huynh đệ với Bát Hải Đại Vương và khao quân ăn mừng chiến thắng, vẩy rượu khắp vách hang. Theo thời gian phong hóa tự nhiên, vách hang có màu nâu nên dân gian gọi là Hang Son.

Theo sử sách, năm 1329, khi vua Trần Hiến Tông đi du ngoạn đến Hang Son thấy hang đẹp đã cho khắc dòng chữ “Bão Phúc Nham” (nghĩa là động đẹp trên núi cao mang lại nhiều điều tốt lành). Sau này, trong các bài văn thơ, bia ký của các triều đại Trần, Lê, Nguyễn đều gọi là Bão Phúc Nham. Tại hang ngày nay vẫn còn ba chữ “Bão Phúc Nham” do vua Trần Hiến Tông ngự soạn, khắc vào vách đá phía trên cửa vòm hang vào năm 1329 và hai ngách hang bí ẩn ở “hậu cung” Hang Son: Ngách đi xuống dẫn vào “địa ngục”; ngách đi lên đưa tới “thiên đường”. 

Vào cuối thế kỷ XVI, Hang Son không những có ngôi đền Hang Son thờ Bát Hải Đại Vương mà còn lập thêm ban thờ tượng Phật. Cũng từ đó mà Hang Son là một trong những nơi có thờ cả Thần, Phật vô cùng linh thiêng ở miền Bắc nước ta. Hiện nay, tại hang Son còn lưu lại một số văn bia, nội dung được khắc về các sự kiện quan trọng của hang Son, trùng tu, tôn tạo và công đức của nhân dân qua các giai đoạn. Bia đá khắc năm 1572 có ghi rõ họ tên của người đã công đức tiền của để trùng tu điện, tạc tượng phật thờ. Theo văn bia dựng năm 1934 thì Hang Son trong núi Chu Cốc đã được trùng tu, tôn tạo lớn hơn.

Cụm di tích Hang Son được UBND tỉnh Quảng Ninh công nhận Di tích lịch sử - văn hoá và danh thắng cấp tỉnh năm 1999. Lễ hội đền, chùa Hang Son kéo dài từ ngày mùng 6 Tết Nguyên đán đến hết tháng 3 âm lịch. Ngày khai hội sẽ có màn rước lễ Thượng Nguyên từ chùa Thượng xuống đền, múa rồng lân khai hội, các tiết mục văn nghệ ca ngợi công lao dựng xây của tổ tiên và thể hiện tình yêu nước, cử hành khoá lễ cầu quốc thái dân an, cầu cho một năm bình an, hạnh phúc, mưa thuận gió hoà.