Nhớ một thời “Nghệ sĩ là chiến sĩ”

Trong những năm tháng kháng chiến, ngoài các chiến sĩ nơi trận địa, còn có một lực lượng đặc biệt, những nghệ sĩ - chiến sĩ của Quảng Ninh, xông pha nơi chiến trường, mang theo tinh thần của người lính và tài năng của người nghệ sĩ để tiếp sức cho đồng bào và chiến sĩ nơi tuyến lửa. Âm nhạc, văn nghệ khi đó đã trở thành vũ khí tinh thần vô cùng mạnh mẽ, thắp lên ngọn lửa chiến đấu vì Tổ quốc, quê hương.

Những “binh chủng nghệ thuật” trên tuyến lửa

Là một nghệ sĩ cải lương gạo cội của Quảng Ninh, nghệ sĩ ưu tú Dương Thanh Hường công tác tại Đoàn nghệ thuật cải lương Quảng Ninh từ năm 1968. Thời kỳ đó, chiến tranh phá hoại của Mỹ tại Vùng mỏ rất ác liệt, tiếp sau đó là cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc của Tổ quốc, vì vậy người nghệ sĩ cũng là chiến sĩ trên mặt trận văn hóa. Bà đã cùng các anh chị em văn nghệ sĩ của Quảng Ninh biểu diễn trên khắp các ngả đường từ Đông Triều đến Móng Cái và các xã biên giới, hải đảo, phục vụ các chiến sĩ lực lượng vũ trang trên nhiều trận địa, công trường, mỏ than… Với những thành tích trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, bà đã được Nhà nước tặng thưởng Huy chương kháng chiến hạng Nhì.

Nghệ sĩ ưu tú Dương Thanh Hường chia sẻ: Thế hệ chúng tôi là thế hệ hoạt động trong thời điểm chiến tranh, khi đó đất nước còn rất nghèo. Chúng tôi thành lập các đội văn nghệ xung kích, biểu diễn ngay tại trận địa, nơi bom đạn rền vang. Nếu có dựng một vở mới đi lên các chốt để biểu diễn thì bộ đội phải canh gác cho đoàn biểu diễn. Ngày đấy, hầu như nghệ sĩ chúng tôi không được ăn Tết ở nhà, cứ tầm 26, 27 Tết là lên đường đi phục vụ bà con, chiến sĩ ở biên giới.

Trong những năm chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ ra miền Bắc, năm 1968 nhạc sĩ Lê Đăng Vệ tham gia đoàn văn nghệ xung kích do Tỉnh Đoàn Quảng Ninh tổ chức, đi dọc từ Đông Triều đến Móng Cái. Trong đoàn có nhiều nghệ sĩ quen thuộc của Vùng mỏ như Kim Chung, Thu Chung, Quang Thọ, Trần Tỵ…, biểu diễn cho các đơn vị bộ đội và các điểm dân cư, sau đó, khi trở về, nhiều nghệ sĩ lại tham gia đoàn vào phục vụ biểu diễn ở chiến trường miền Nam.

Năm 1979, khi cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc của Tổ quốc diễn ra, những người nghệ sĩ Vùng mỏ trở thành những chiến sĩ xung kích trên các mặt trận. Các đoàn ca múa, nghệ thuật truyền thống của Quảng Ninh đồng loạt ra quân đến vùng chiến sự, văn nghệ sĩ nối tiếp nhau lên đường phục vụ chiến sĩ dọc theo tuyến biên giới.

Các đội văn nghệ xung kích, trong đó có các nghệ sĩ Vùng mỏ và nghệ sĩ Đặc khu Quảng Ninh, đội văn nghệ xung kích Công ty than Hòn Gai phối hợp tổ chức các đoàn ra tuyến lửa phục vụ các chiến sĩ. Họ hát tại các trận địa như trận địa pháo, trận địa xe tăng, các đơn vị tên lửa... Nghệ sĩ khi đó cũng phải hành quân và học cách ngụy trang như bộ đội, cùng ăn ở trong hầm chốt.

Theo lời kể của nhà thơ Hoàng Tuấn Dương - người phụ trách đội văn nghệ xung kích công ty Than Hòn Gai khi ấy, có lần anh chị em biểu diễn đến 2h sáng, hành quân đi bộ dưới trời mưa tầm tã gần 30 cây số, đường đất đỏ trơn trượt, người rét, bụng đói, nhưng vẫn quyết tâm đến phục vụ đơn vị lâm trường ở xã Lương Mông (nay là xã Lương Minh, huyện Ba Chẽ).

Bên cạnh đó, những bức vẽ ký họa chiến tranh, những triển lãm ngay tại trận địa, những bài hát được sáng tác ngay trên chiến hào và hát tặng các chiến sĩ. Đó là những “vũ khí bí mật” tiếp thêm sức mạnh cho những người lính ở chiến trận, nơi tiếng hát át tiếng bom.

Những tác phẩm ra đời tại trận địa

Nghệ sĩ nhiếp ảnh (NSNA) Đỗ Kha đã có những tháng ngày tác nghiệp tại chiến trường biên giới phía Bắc với tư cách vừa là một nhà báo, vừa là một nghệ sĩ nhiếp ảnh. Ông đã ghi lại được những khoảnh khắc đáng nhớ của quân và dân ta cũng như những đóng góp của văn nghệ sĩ Quảng Ninh trong cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc của Tổ quốc.

NSNA Đỗ Kha nhớ lại: Giai đoạn năm 1978, khi người Hoa rút về nước thì có anh Trương Thái ra Bắc Luân cùng với tôi, khi đó xảy ra bạo loạn trên cầu Bắc Luân, anh Trương Thái bị thương, tôi bí mật trèo lên cầu và chụp được bộ ảnh về tình hình chiến sự tại Bắc Luân. Đêm đó, tôi vay giấy ảnh tại địa phương để phóng 1 bộ ảnh về sự kiện cầu Bắc Luân và trưng treo ngay tại huyện ủy Móng Cái, nhân dân đến xem rất đông.

Sau đó, tháng 2/1979, tôi đã có những ngày bám biên ở điểm tựa Cao Ba Lanh (Bình Liêu), phải đi qua những khu vực rất nguy hiểm có mìn chống tăng của ta, cậu bạn đi cùng tôi sau đó bị thương nặng do trúng mìn. Tôi đã chụp được bộ ảnh với những hình ảnh chân thực nhất về cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc, về tinh thần quả cảm của các chiến sĩ, hình ảnh những cán bộ chiến sĩ của sư đoàn 395 bàn kế hoạch tác chiến, những văn nghệ sĩ mang lời ca tiếng hát nơi tuyến lửa. Tôi nghĩ rằng, trách nhiệm của mình khi ấy là phải ghi lại những hình ảnh lịch sử này, dù cho phải đối mặt với không ít hiểm nguy trong quá trình tác nghiệp, để phản ánh cuộc chiến đấu đầy hi sinh, gian khổ của quân và dân ta ở mặt trận Bình Liêu.

Bộ ảnh cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới phía Bắc ngày 17/2/1979 tại mặt trận Bình Liêu của NSNA Đỗ Kha sau đó được gửi lên trung ương dự triển lãm do Hội NSNA Việt Nam, Hội Nhà báo Việt Nam và Bộ Quốc phòng phối hợp tổ chức và đã giành được giải Nhì.

Giai đoạn đó, hàng loạt các tác phẩm văn thơ, âm nhạc, mỹ thuật, nhiếp ảnh, sân khấu… đã được sáng tác, dàn dựng, kịp thời khích lệ tinh thần chiến đấu của quân dân ta. Những triển lãm ký họa chiến trường được mở ngay tại biên giới, những bài thơ được viết tại trận địa, những lời ca tiếng hát vang lên giữa đạn bom… Có thể kể đến Lý Xuân Trường với tác phẩm điêu khắc tượng đài Hoàng Thị Hồng Chiêm, bút ký Những niềm vui từ miền đất lửa của Tạ Kim Hùng, tác phẩm thơ Thành phố bên này sông của Trần Nhuận Minh, các vở kịch Tiếng nổ từ trái tim và Đất là vàng của Thanh Đạm, vở diễn Hoàng Thị Hồng Chiêm…

Vượt qua mưa bom, bão đạn, bằng sự quả cảm và niềm say nghề, các văn nghệ sĩ của Quảng Ninh với những tác phẩm nghệ thuật của mình đã cổ vũ mạnh mẽ tinh thần chiến đấu bảo vệ Tổ quốc cho các chiến sĩ nơi chiến tuyến. Và những hình ảnh đó đã trở thành một phần lịch sử của Vùng mỏ, nhắc nhớ về một giai đoạn hào hùng khi người nghệ sĩ cũng là chiến sĩ, giữa mưa bom đạn lửa, cận kề mất mát, hi sinh vẫn sống và cống hiến hết mình cho nghệ thuật, cho nhân dân.