Công nghệ 'lái' ví tiền và tài xế công nghệ phục tùng thuật toán

Không sếp, không văn phòng, không chấm công, tài xế công nghệ từng được xem là hình mẫu tự do nghề nghiệp thời 4.0. Nhưng phía sau tay lái ấy là bàn tay vô hình của thuật toán: quyết định đơn hàng, điểm số, thưởng phạt và thu nhập.

Trên các nền tảng gọi xe như Grab, Gojek hay Be... mọi cuốc xe đều do hệ thống tính toán: giá tiền, vị trí đón, thời gian di chuyển, mức thưởng... Tất cả được lập trình và vận hành bởi thuật toán.

Tài xế không thể mặc cả giá, không tự do chọn đơn nếu muốn giữ điểm. Thậm chí việc hủy đơn hay từ chối đơn hàng nhiều lần có thể dẫn đến giảm điểm, mất quyền ưu tiên đơn mà không một lời giải thích rõ ràng.

Điều đó khiến mỗi tài xế dần giống một mắt xích trong guồng máy người chấp hành các lệnh từ phần mềm hơn là người chủ động định đoạt công việc của mình.

Tài xế công nghệ và cuộc thi ngầm với máy móc

Khác với nhân viên văn phòng có KPI công khai, tài xế công nghệ bị đánh giá qua hệ thống điểm số kín, nơi mỗi thao tác nhỏ nhất từ việc nhận đơn, thời gian đón khách đến tần suất hủy chuyến đều được tính điểm.

Có tài xế chia sẻ: "Tôi chạy xe, nhưng cảm giác như đang thi trắc nghiệm với cái máy. Hệ thống phạt, nhưng không bao giờ nói lý do".

Nhiều tài xế đã phát triển "mẹo" đối phó với thuật toán như bật app khu vực đông người rồi tắt, hoặc hủy đơn đúng khung giờ để tránh bị tính điểm xấu. Một số người gọi đó là "chơi game với hệ thống", phản ánh áp lực phải làm hài lòng AI để duy trì thu nhập.

Điều đó không chỉ cho thấy áp lực vô hình của hệ thống, mà còn phản ánh sự lệch chuẩn trong hành vi nghề nghiệp vì quá lệ thuộc vào điểm số.

Công nghệ không mắng, không phạt trực tiếp, nhưng lại tạo ra áp lực thầm lặng: sợ bị hạ điểm, sợ mất đơn, sợ tụt thưởng.

Nhiều tài xế phải làm việc 12–14 tiếng mỗi ngày để giữ điểm tốt, hy vọng được hệ thống "ưu tiên đơn" vào hôm sau. Cảm giác bị theo dõi, đánh giá liên tục khiến căng thẳng tích tụ dần trở thành stress, mệt mỏi kéo dài mà không ai nhận ra.

Đây chính là vùng xám giữa tự do và bóc lột: nơi không có ông chủ nào mắng chửi, nhưng công nghệ vẫn kiểm soát được toàn bộ vòng đời công việc của người lao động.

Những "góc tối" của một hệ thống thông minh nhưng không minh bạch

Điểm mấu chốt của sự bất an nằm ở thiếu minh bạch.

Tài xế không biết lý do bị trừ điểm, không rõ vì sao bị giảm đơn hay tụt thưởng. Mọi thay đổi về chính sách, cách tính thưởng phạt đều được nền tảng đơn phương áp dụng. Người lao động chỉ được thông báo, không được phản hồi hay thương lượng.

Thậm chí có dấu hiệu phân biệt vùng miền: tài xế ở ngoại thành, vùng vắng khách bị "ưu tiên thấp" hơn vùng trung tâm đông đúc, dẫn tới sự chênh lệch thu nhập không vì năng lực, mà do vị trí địa lý và lưu lượng hệ thống. Không chỉ ở Việt Nam, câu chuyện về quyền lợi của tài xế nền tảng đã bùng nổ tại Mỹ, châu Âu, Trung Quốc, Ấn Độ...

EU từng đề xuất quy định yêu cầu các nền tảng phải công khai thuật toán chấm điểm, phân đơn và cho phép người lao động được "quyền giải thích". Ở Việt Nam, khung pháp lý bảo vệ tài xế công nghệ - những người làm việc "tự do" nhưng lệ thuộc sâu vào hệ thống - vẫn còn bỏ ngỏ.

Đây không chỉ là câu chuyện quyền lợi lao động, mà còn là quyền con người trong kỷ nguyên số: quyền được biết mình bị đánh giá thế nào, vì sao mình bị mất cơ hội.

Tự do nghề nghiệp hay bóc lột kỹ thuật số?

Tài xế công nghệ - hình mẫu lao động tự do - nay dường như đang sống theo lịch trình và luật chơi của hệ thống số.

Họ cầm tay lái, nhưng thu nhập, lộ trình, thậm chí khả năng có đơn lại do thuật toán quyết định. Họ tự chọn giờ làm nhưng chỉ để chiều lòng một hệ thống vô hình, không ai đối thoại, không ai thương lượng.

Công nghệ đã mở ra cơ hội nghề nghiệp linh hoạt, nhưng nếu không đi kèm minh bạch và công bằng, chính công nghệ sẽ trở thành xiềng xích bóp nghẹt tự do nghề nghiệp.

Ai thật sự cầm lái?

Tài xế tưởng như đang làm chủ vô lăng, nhưng thu nhập và cơ hội lại do hệ thống vận hành.

Nếu những thuật toán vô hình cứ mãi điều khiển mà không minh bạch, thì "lao động tự do" chỉ còn là vỏ bọc cho một kiểu bóc lột kỹ thuật số mới - nơi con người phục vụ máy móc, chứ không phải ngược lại.